روآوردن امام صادق علیه السّلام به عبادت و اطاعت خداوند تعالی از بارزترین صفات ایشان است. آن حضرت در زمانه خود از همه مردم بیشتر خدا را عبادت می کرده و در عبادت خود اخلاص را به بزرگترین وجهی رعایت می نموده است. اکنون خلاصه ای از شرح عبادات آن حضرت را می آوریم:

الف- نماز: نماز از والاترین و بااهمیت ترین عبادات در اسلام است و امام صادق علیه السّلام در بسیاری از روایات خود، این مطلب را مورد تأکید قرار داده است. ایشان فرموده اند:

«ما تقرب العبد إلی اللّه بعد المعرفة أفضل من الصلاة»؛

بعد از معرفت خدا، هیچ عملی مانند نماز بنده را به خدا نزدیک نمی کند[1].

و فرموده اند:

برترین اعمال در نزد خدا روز قیامت، نماز است و هیچ کس بهتر از بنده ای نیست که در هنگام وضو گرفتن، نیکو وضو بگیرد[2].

آن حضرت همچنین فرموده اند: «الصلاة قربان کل تقی»؛ نماز مایه نزدیکی هر پرهیزکاری به خداوند است [3].

همچنین آن حضرت فرموده اند:

محبوب ترین کارها در نزد خداوند عزّ و جل نماز است و نماز از آخرین وصیت های پیامبران است و چه زیباست کار مردی که غسل کند و وضو بگیرد و به نیکویی وضو بگیرد. سپس گوشه ای خلوت برود که کسی جز خداوند او را نبیند و خداوند بر او اشراف داشته باشد درحالی که او رکوع و سجود می کند. هنگامی که عبد به سجده برود، و سجده اش را طولانی کند، ابلیس ناله می کند که وای بر من. اطاعتش کردند و من نافرمانی. به او سجده کردند و من از سجده به او خودداری کردم [4].

ابو بصیر گوید: پس از شهادت امام صادق علیه السّلام جهت عرض تسلیت بر امّ حمیده همسر امام صادق علیه السّلام وارد شدم. گریه کرد و من از گریه او گریستم.

سپس گفت: ای ابا محمّد، اگر هنگام مرگ امام صادق را دیده بودی، حتما چیز عجیبی می دیدی. ایشان هنگام مرگ چشمانش را باز کرد، سپس گفت: «تمام خویشاوندان مرا به نزد من فراخوانید» امّ حمیده گوید: ما حتّی یک نفر از فامیل را باقی نگذاشتیم مگر اینکه آنان را به نزد او آورده، همه را جمع کردیم. آن حضرت به تمام آن ها نگاهی انداخته، سپس فرمودند:

«إن شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلاة»؛

شفاعت ما به کسانی که نماز را سبک بشمارند، نمی رسد[5].

لازم به ذکر است که امام صادق علیه السّلام هیچیک از نمازهای نافله را ترک نمی کرده و تمام نمازهای نافله را باخضوع و خشوع و حضور قلب به جا می آوردند. هنگامی که امام صادق قصد نماز می کردند، رنگ چهره آن حضرت زرد می شد و تمام اعضای بدن آن حضرت از ترس خدای تعالی به لرزه می افتاد.

مجموعه ای از دعاها از آن حضرت به یادگار مانده است که در حال وضو و توجّه به نماز، در حال قنوت و بعد از نماز، آن حضرت به وسیله این کلمات با خداوند نجوا می کرده است [6].

ب- روزه: روزه یکی از عبادات مهم اسلام است و این بدان جهت است که براین عبادت، آثار مهم اجتماعی، طبّی و اخلاقی مترتّب شده و روزه سپری در برابر آتش جهنّم است. هم چنان که امام صادق علیه السّلام در روایت چنین فرموده اند: «و هو جنّة من النار»[7].

امام صادق علیه السّلام این چنین روزه داران را به آراستن خود به اخلاق و آداب روزه داری ترغیب و تشویق فرموده است:

«و إذا صمت فلیصم سمعک، و بصرک، و لسانک من القبیح و الحرام، و دع المراء، و أذی الخادم، و لیکن علیک وقار الصیام، و لا تجعل یوم صومک مثل یوم فطرک سواء...»؛

و چون روزه گرفتی، باید که گوش، چشم و زبانت نیز روزه بدارد و به قبیح و حرام باز نشود. جدال را ترک کن، به خدمتکار خود آزار مرسان، وقار روزه را حفظ کن و مبادا که روز روزه داری ات با روزی که روزه نداری، یکسان باشد[8].

امام صادق علیه السّلام بیشتر روزهای عمر شریفش را به جهت نزدیکی به خداوند متعال، روزه دار بود و این مسأله در ماه مبارک رمضان، شکل دیگری به خود می گرفت. آن حضرت باشوق و اشتیاق زایدالوصفی به استقبال ماه مبارک رمضان می رفتند و چند دعای مهم برای وقت دیدن هلال ماه مبارک رمضان از ایشان به جا مانده است. همچنان که دعاهای دیگری در خصوص روزهای دیگر ماه مبارک رمضان، همچنین شبهای مبارک قدر و روز عید فطر و روز عید قربان از آن حضرت به جای مانده است.

ج- حج: حج گذشته از قداست و معنویتی که دارد، از مهمترین گردهم آیی های سیاسی و عبادی است که همه ساله در عالم اسلام برپا می شود.

مهمترین مشکلاتی که مسلمانان با آن مواجه هستند، چه از نظر اقتصادی یا اجتماعی و یا مشکلات سیاسی داخلی و خارجی، همه و همه در حج به معرض دید همه مسلمانان درمی آید. حج یکی از مهمترین وسائل ارتباطی است که مسلمانان جهان در آن با یکدیگر آشنا می شوند. امام صادق علیه السّلام به دفعات متعدّد عمل حج را به انجام رساندند و با بسیاری از حاجیان مسلمان در این سفرها دیدار کردند. امام صادق علیه السّلام در تمام این دیدارها، همیشه معلّم و ارشادکننده آن ها به مسائل حج بوده اند. ایشان و پدر بزرگوارشان امام محمّد باقر علیه السّلام همیشه کوشش داشته اند تا احکام حج را به صورتی مفصّل بیان نمایند و محدثان و فقها، احکام این فریضه مهم را از این دو امام بزرگ ثبت و ضبط نموده اند و اگر این دو شخصیت بزرگ نبودند، مسائل و احکام حج هرگز دانسته نمی شد.

امام صادق علیه السّلام همواره همه مراسم مختلف حج از طواف و وقوف در عرفات و منی گرفته تا سایر اعمال را با خضوع و خشوع کامل به انجام می رساندند.

بکر بن محمّد ازدی گوید: طواف می کردم و در کنار من امام ابو عبد اللّه الصادق علیه السّلام بود. هنگامی که آن حضرت از طواف فارغ شد، به سمت دیگری رفتند و دو رکعت نماز بین رکن بیت و حجر الاسود به جای آوردند. شنیدم که در هنگام سجود این نماز می فرمودند:

«سجد وجهی لک تعبدا و رقّا، لا إله إلّا أنت حقا حقا، الأول قبل کلّ شی ء، و الآخر بعد کلّ شی ء، و ها أنا ذا بین یدیک، ناصیتی بیدک فاغفر لی إنه لا یغفر الذنب العظیم غیرک، فاغفر لی، فإنی مقرّ بذنوبی علی نفسی، و لا یدفع الذنب العظیم غیرک...»؛

خداوندا، صورت من از روی بندگی و عبودیت در درگاه تو بر خاک افتاده و به درستی که هیچ خداوندی جز تو نیست. تویی که قبل از هرچیز بوده ای و بعد از هر چیز خواهی بود، و هان این منم که در پیشگاه تو ایستاده ام و موی پیشانی ام به دست توست. خدایا بر من ببخش که همانا گناه بزرگ را جز تو کسی نمی آمرزد. پس مرا ببخش که من به گناهانم اقرار کرده ام. خدایا مرا ببخش که گناه بزرگ را جز تو کسی نمی بخشد.

سپس سر مبارکش را از سجده برداشت، گویا که صورتش را در آب فرو برده باشد، از شدّت اشک خیس شده بود[9].

حمّاد بن عثمان گوید: ابا عبد اللّه جعفر بن محمد را دیدم که در موقف عرفات، دست بر آسمان برداشته بود، در همانجایی که پیامبر اکرم در آن وقوف می کرد، و کف دستانش به سمت آسمان بود[10].

هنگامی که آن حضرت از خانه کعبه خارج می شد، این گونه می فرمود:

«اللّه أکبر، اللّه أکبر، اللّه أکبر، اللهم لا تجهد بلاءنا، و لا تشمت بنا أعداءنا، فإنک أنت الضار النافع»؛

اللّه اکبر، اللّه اکبر، اللّه اکبر. خداوندا امتحان ما را سخت نکن. دشمنان ما را به شماتت ما وامدار. همانا که تو هم آسیب رسان و هم مددکننده ای[11].

حفص بن عمر- مؤذّن علی ابن یقطین- گوید: ما همیشه این روایت را نقل می کردیم که در حج سال 140 هجری، بهترین مردم در میان مردم به پا خواهد خواست. من در آن سال به حج رفتم. ناگاه دیدم اسماعیل بن عبد اللّه بن عبّاس در میان مردم [به عنوان امیر الحاج ] به پا خواسته است. من از دیدن این منظره، به شدّت ناراحت شدم. امّا طولی نکشید که دیدیم جعفر صادق علیه السّلام بر روی استری سوار و ایستاده است. بازگشتم و به اصحاب خود بشارت داده و گفتم این است آن بهترین مردم که ما آن را روایت می کردیم [12].

امام صادق علیه السّلام از بزرگترین خشوع کنندگان و دعاکنندگان در مواقف حج بودند. روایت شده که سفیان ثوری گفته است: به خدا قسم که دیدم جعفر بن محمّد را، و ندیدم حاجی ای را که در مشاعر وقوف کرده باشد و در تضرّع و ابتهال و ناله و زاری به درگاه خداوند بیش از او یا به مانند او عملی انجام داده باشد. هنگامی که او به عرفات رسید، از مردم کناره گرفت و در دعا و نیایش به درگاه خدا در آن موقف شریف، غرق شد.

پی نوشت ها

[1] مجموعه ورام 2/ 86.

[2] وسائل الشيعه 6/ 432 و 8/ 129.
[3] وسائل الشيعه 4/ 43 و 44/ 262.
[4] وسائل الشيعه 3/ 26.
[5] وسائل الشيعه 3/ 17.
[6] ر. ك صحيفه صادقيه، كه مجموعه دعاهايى است كه از امام صادق عليه السّلام مأثور است.
[7] وسائل الشيعه 3/ 290.
[8] وسائل الشيعه 1/ 165.
[9] قرب الاسناد/ 28.
[10] قرب الاسناد/ 31.
[11] قرب الاسناد/ 3.
[12] قرب الاسناد/ 98.

 منبع : پیشوایان هدایت، ج 8، ص: 37