امام موسی صدر نقشی بی‌بدیل در رشد آگاهی شیعیان داشت و شعار وحدت امت اسلامی را معنا بخشید. او با سلوک سیاسی خویش، پیروان ادیان گوناگون را به همزیستی مسالمت‌آمیز هدایت و نقش برجسته‌ای را در این مسیر ایفا کرد.

از میان اندیشه‌های متعالی امام موسی صدر، مسأله وحدت اسلامی و تلاش او در این‌ راستا اهمیت بیشتری دارد، به طوری که می‌توان این مقوله را نقطه عطف سایر اندیشه‌های وی به شمار آورد. اهمیت این مطلب زمانی بیشتر روشن می‌شود که اقدامات مؤثر و ارزشمند وی‌ چون «نامه به مفتی اهل سنت لبنان» یا راهکارش برای «وحدت فقهی» یا تلاش‌های متعدد او در عرصه داخلی لبنان که جهت مقابله با نزاع و کشمکش‌های داخلی و برقراری وحدت‌ ملی بود، ارزیابی شود. امام صدر با مطرح ساختن گفتمان مسلمین و مسیحیان، در راه وحدت و تفاهم میان ادیان گام برداشت. نتیجه این اقدامات و تلاش‌ها، محبوبیتی روزافزون بود که او را نه‌ تنها به عنوان رهبر مسلمین بلکه به عنوان رهبری برای تمام دین‌داران، به ویژه در لبنان، بدل‌ ساخت. مسأله فلسطین و مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی از مسایلی بود که امام موسی صدر آن را به عنوان هدفی‌ مشترک و میهنی نه‌تنها برای مسلمانان بلکه برای تمامی دین‌داران مطرح ساخت و از این طریق‌ نیز زمینه‌ساز وحدت میان مسلمین و دین‌داران شد.(۱)

امام موسی صدر نماد وحدت اسلامی و مـلی

از جمله ویژگی‌های رهبران بزرگ جهان «فراقومی و فرامذهبی» بودن آنهاست‌؛ به‌ این‌ معنا که تعلق به یک‌ قوم‌، قبیله‌ یا تعصب بر عقاید یک مذهب ندارند. هرچند ممکن است به یک قـوم و قـبیله یا مذهبی خاص منسوب باشند. طلایه‌داران تقریب‌ و ممتازترین‌ آنها، امام موسی صدر جزو این‌ افراد هستند. فعالیت امام موسی صدر و منش و سیره او که به ویژه در کـوران حـوادث لبـنان به چشم می‌خورد، تأییدکننده این‌ مطلب‌ است‌ کـه او نماد وحدت اسلامی است.

تلاش امام موسی صدر در راستای تـقریب‌ مذاهب‌ اسلامی‌ و به ویژه در لبنان و جهان عرب این ایده را تقویت می‌کند. او نماد وحدت ملی نیز به شمار می‌آمد. وقتی امام موسی صدر در ۱۳۳۸ میلادی وارد لبنان‌ شد در همان سال و در نخستین فـرصت شـالوده روابط دوستی با علمای اهل سنت‌ را در شهر صور پی‌ریزی کرد. امام موسی صدر در جهت وحـدت ملی تـلاش‌های‌ زیادی‌ کرد که عمده این تلاش‌ها در راستای جلوگیری از بروز فتنه داخلی‌ در کشور لبـنان در میان اقوام و مذاهب گوناگون بود. (۲)

تلاش امام صدر در جهت‌ تحقق‌ آرمان وحدت اسلامی

یکی از آرزوها و آرمان‌های‌ دیرین‌ امـام‌ مـوسی‌ صدر، وحدت امت‌ اسلامی‌ در سرتاسر جهان بود. او از آغاز دوران جوانی که در حوزه علمیه قـم مـشغول تحصیل بود به‌ این‌ مهم مـی‌اندیشید و در محافل و حضور اساتید حـوزه‌، آن‌ را پیوسته‌ دنبال‌ می‌کرد. ظاهرا وی می‌خواست ابتدا از طریق ایجاد وحدت اسلامی در لبنان، این آرزو را جامه عمل بپوشاند. در همین راسـتا خـط مشی اساسی امام‌ موسی صدر و دورنـمایی از فـعالیت‌های وی در حوزه بـرقراری و تـثبیت«وحـدت اسلامی» بدین شرح بود: جانبداری از اصل هم‌زیستی صلح‌آمیز فرقه‌های مذهبی و طایفی چندگانه کشور لبنان و مبارزه با تلاش مذبوحانه‌ در جهت تجزیه کشور، تلاش برای رفع هرگونه اخـتلاف و کـوشش به خاطر تحقق اصلاحات سیاسی، اجـتماعی و فـرهنگی، مردود شمردن هرگونه تعصبات فرقه‌ای، مذهبی و دوری از جنگ و ستیز فرقه‌گرایانه، آرمان بلند امام موسی صدر جهت وحـدت امت اسلامی در سرتاسر جهان بود که‌ اگر تحقق کامل می‌یافت و تمامی مسلمانان‌ به‌ ویژه عالمان و متفکران اسلامی در جهت تحقق آن تلاش می‌کردند، امروزه نه‌تنها در لبنان، بلکه در سایر بلاد اسلامی شاهد شکل‌گیری این امت واحده‌ بودیم‌.(۳)

تشکیل مجلس اعلی

از اقدامات‌ دیگر امام‌ موسی صدر باید به تشکیل مجلس اعلی برای شیعیان اشاره کرد که تشکیل آن‌ نه‌تنها به نفع شـیعه بلکه به نفع کل کشور لبنان بود. او در راستای‌ تأسیس مجلس اعلای شیعه که با مخالفت بزرگان اهل سنت روبرو شده بـود از چـنان منطق قوی استفاده کرد که توانست‌ همه‌ را راضی کرده و حتی رییس مجلس اعلای اهل تسنن هم در مقابل منطق امام تسلیم شد.(۴)

امام‌ موسی‌ صـدر تـوانست دیگر بزرگان جهان عرب و اندیشمندان اهل سنت را با خـود همراه‌ کند و با آنان ارتباطی تنگاتنگ برقرار سازد. در نتیجه چنین انـدیشه‌ مـتعالی‌ و در راستای‌ چنین‌ اقدامات ارزشمندی بود که‌ امام صدر از تأسیس «مجمع تقریب مذاهب اسلامی» در قـاهره سـخن گـفته و کار این‌ مجمع‌ را در جهت شناساندن مسلمانان به یک‌دیگر از طریق‌ مجله‌ رساله‌ الاسلام‌ و تـلاش‌ آن بـرای یک‌پارچه‌سازی سنت و تحقیق در فقه تطبیقی، می‌ستاید.(۵)

اتحاد، مانع از هـم‌گسیختگی‌ جـوامع

از جمله ویـژگی‌های امام موسی صدر در جهت ایجاد اتحاد و تفاهم در میان مردم و مسوولان یا طبقه عوام و طبقه خاص، رفع اختلاف در جامعه از راه‌های مـختلف و از جمله‌ با بیان رمز و فلسفه و اختلاف میان مذاهب بـود. امام صدر با پی بردن به این حقیقت که اتحاد عاملی در جهت جلوگیری از گسیختگی جوامع و در نتیجه رشد و تکامل‌ آنها است، سعی در حل اختلافات داشت.

امام موسی‌ صدر با اشاره به نظر برخی صاحب‌نظران که علت عقب‌ ماندگی مسلمانان را در سه عامل «کسالت و تنبلی، دروغ‌گویی و استعمارزدگی» می‌دانند، سرمنشأ‌ این‌ سه محور را درعدم وجود یک جامعه و تشکیلات منسجم‌ جهت هدایت و تربیت صحیح آنها می‌دانست.(۶)

وی میان شیعه و دیگر فرقه‌های‌ مسلمان‌، کم‌ترین اختلافات اساسی که مانع تفاهم و گـفت‌وگو مـیان آنها شود، نمی‌دید.  بنابراین‌ اختلاف‌ میان مذاهب را تا آن جا منطقی‌ می‌دانست که‌ سبب‌ رشد و تکامل اسلام شود وگرنه اگر سبب دور شدن مسلمین و جوامع آنها از یک‌دیگر شده و عاملی برای بـروز اخـتلافات، نزاع‌ها و کینه‌توزی‌ها و...شود، به هیچ وجه پذیرفته نیست‌.

او در عرصه‌ داخلی لبنان نیز از هیچ کوششی جهت خاموش کردن آتش فتنه و آشوب و رفع اختلافات دریغ نمی‌ورزید. او در برابر فتنه‌های‌ صورت‌ گـرفته‌ در لبنان که همواره در جهت اختلاف‌افکنی‌ مـیان‌ فـرق‌، مـذاهب‌، احزاب‌ و گروه‌ها بود، ایستادگی می‌کرد و ضمن حفظ اصالت‌ اسلامی‌ خود و وفاداری به امت اسلامی به هیچ وجه علیه مصالح غیرمسلمانان قدمی بر نداشت‌.

فلسطین، نماد وحدت مسلمین‌

امام‌ موسی صدر در خصوص سرنوشت فلسطین دغدغه داشت. وی سرآغاز بهبود اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و...تمام مسلمانان و پی‌ریزی تمدن‌ اسلامی آینده را در حل مسأله فلسطین می‌دانست و در هر محفل و مجلسی‌ که‌ فرصت‌ به دست می‌آورد از فلسطین یاد می‌کرد. او موضوع اشغال فلسطین را تنها یک مسأله اسلامی نمی‌شمرد و ‌سعی‌ می‌کرد آن را بیشتر از دیدگاه فطری و انسانی ارزیـابی و بـررسی نماید تا در محافل‌ وجدان‌های‌ غیر مسلمانان نیز برای خود جا باز کند. وی می‌گفت: تلاش برای آزادی فلسطین، تلاش‌ برای آزادی مقدسات اسلامی و مسیحی و تلاش برای آزادی انسان است.

اقدامات‌ و تلاش‌های‌ متعدد و طاقت‌فرسای امام موسی صدر در جهت‌ بـرقراری‌ اتحاد میان مسلمانان و حتی میان ادیان، ناشی از فکر و روح متعالی این مرد الهی‌ بود. تفسیر و تـبیین منطقی او از وجود اختلافات‌ در تمامی‌ سطوح، از یک طرف و راهکار آرمانی‌اش‌ بـا عنوان «وحدت فقهی» از طرف دیگر، نشانه‌ای از این روح و اندیشه متعالی‌ و جولان‌گر بود. (۷)

منابع :

۱.اباذری‌،عـبد الرحـیم،«امـام موسی صدر،سروش وحدت»،مجمع جهانی تـقریب مـذاهب اسـلامی،تـهران، چـاپ اول‌،۱۳۸۳

۳.حجتی کرمانی،علی،«لبنان به روایت امام موسی صدر و شهید چمران»،انتشارات قلم،تهران،چـاپ‌ اول‌،۴۶۳۱.

۴.صدر،امام موسی،«ادیان در خدمات‌ انسانی‌(جستارهایی‌ درباره‌ دین و مسائل جهان‌ معاصر)»،گروه مترجمان،مؤسسه فرهنگی-تحقیقاتی امام موسی صدر،تهران،چاپ اول،۴۸۳۱.

۵.صدر،امام موسی،«نای‌ و نی‌»،به‌ اهتمام و تـرجمه عـلی حجتی کرمانی،مؤسسه فرهنگی‌- تحقیقاتی‌ امام‌ موسی‌ صدر،تهران‌،چاپ اول،۳۸۳۱.

۶.علمی اردبیلی،علی،«زندگی و مبارزات امام موسی صدر و سید محمد باقر صدر»،انتشارات امامت، مشهد،چاپ اول،۸۵۳۱.

۷.کمالیان،محسن و رنـجبر کـرمانی،علی اکبر،«عزت شیعه»،مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم،چاپ اول،۷۷۳۱.

۸.«یاران امام به روایت اسناد ساواک»،کتاب هفدهم پیرامون امام موسی صـدر،سـه جلد،مرکز بررسی اسناد تـاریخی وزارتـ‌ اطلاعات‌،تهران،چاپ اول،۹۷۳۱.