سید حسن میرخانی ملقب به سراج الکتاب از خوشنویسان و نستعلیق‌نویسان معاصر و از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران محسوب می‌شد. به گونه‌ای که آموزش صحیح و نبوغ خاص او به مرحله‌ای رسید که می‌توان جایگاه خطی خاصی برایش در میان خوشنویسان قدیم و معاصر در نظر گرفت.

سیدحسن میرخانی معروف به سراج الکتّاب فرزند سیدمرتضی حسینی برغائی در ۱۲۹۱ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی، هنر خطاطی را نزد پدر و استادان برجسته خطاطی ایران فرا گرفت. او در مدتی بسیار کوتاه، در خوشنویسی به درجه استادی رسید و سپس به تدریس پرداخت.

سید مرتضی از پرورش یافتگان مستقیم مکتب میرزا محمدرضا کلهر بود به همین سبب هم فرزندش به واسطه وی از مکتب کلهر خوشنویسی را تعلیم دید. سیدحسن در اقلام مختلف به اجرای قطعات خوشنویسی پرداخت. آموزش صحیح و نبوغ خاص او به مرحله‌ای رسید که می‌توان جایگاه خطی خاصی برایش در میان خوشنویسان قدیم و معاصر در نظر گرفت.

حسن میرخانی در دانگ‌های مشقی و جلی صفحه قطعاتی دلنشین با اجرای استادانه و قدرتمند به یادگار گذاشته که زینت بخش مرقعات، موزه ها و خانه‌های عاشقان هنر خوشنویسی است. در دانگ کتابت، با نوشتن آثاری همچون کلیات سعدی، خمسه نظامی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ و ... علاوه بر خلق آثاری بدیع با پختگی و ظرافت مثال زدنی، از لحاظ ادبی هم آثاری بی‌غلط و نادر از خود به جای گذاشته است که همیشه مورد توجه خوشنویسان و اهل ادب بوده و هست.

تربیت شاگردان

او در جایگاه تدریس، معلمی دلسوز، با ذوق و آگاه به نحوه تربیت هنرجویان بود؛ به طوری که بیش از آنکه خاطراتی از تعلیم خوشنویسی برای شاگردان باقی مانده باشد، خاطراتی از ارشاد، تربیت اخلاقی و سلوک به یاد دارند.

این هنرمند در جایگاه ارشاد، مرشدی خاص بود که پرورش هنرجویانی اهل سلوک و ادب نشان از لحظه‌های ناز و نیاز کلاس وی دارد. شاگردانی که هر کدام در هر جایگاه و محلی به ترویج آنچه از او آموخته اند، می‌پردازند. در جهت گسترش، آموزش و ترویج فرهنگ خوشنویسی در زمانی که آن را به دلیل مسایلی خاص اجتماعی (سال های ۱۳۲۰ به بعد) باید یکی از دوره‌های رکود و بی توجهی نسبت به هنر خوشنویسی دانست، میرخانی به همراه افرادی همچون ابراهیم بوذری، حسن زرین‌خط، علی اکبر کاوه و سید حسین میرخانی اولین دوره کلاس‌های آزاد خوشنویسی را برپا کردند که در گذر زمان و با حضور مدیری همچون خسرو زعیمی پایه‌های تاسیس انجمن خوشنویسان ایران بنا نهاده شد.

این استاد شاگردان فراوانی داشته که بسیاری از آنان هم‌اکنون از خوشنویسان بنام‌اند از جمله استادانی چون فتحعلی واشقانی و جلیل رسولی با این وجود اغلب استادان معاصر به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از روی آثار وی تعلیم گرفته‌اند از این میان می‌توان به این افراد اشاره کرد: مصطفی ذاکر شبیری، اویس وفسی، غلامحسین امیرخانی، علی اسماعیلی قوچانی، ناصر جواهرپور، سید محمد حسینی موحد، قاسم دماوندی، احمد عبدالرضایی، محمدرضا شجریان، یدالله کابلی، ابوالحسن محصص، غلامرضا مشعشعی، منوچهر نوح سرشت، محمدجواد جدی، امیراحمد فلسفی­ و مهدی کریمی.

آثار و تالیفات

از تالیفات میرخانی در خوشنویسی نستعلیق می‌توان کتاب‌های کلیات سعدی، مثنوی مولوی، خمسه نظامی، دیوان حافظ، دیوان بنده، گزیده دیوان شمس تبریزی، ترانه‌های باباطاهر، ترجیع بند هاتف اصفهانی، ترجمه نفس المهموم، داستان نلک جمشید، مجموعه هنر خط و نگارستان خط را برشمرد.

کتاب مثنوی مولوی که به خط میر حسن میر خانی نگارش یافته علاوه بر آنکه از نظر زیبایی خط مورد توجه است، خود او به تصحیح این کتاب پرداخت. همچنین قرآن حسین میرخانی نخستین قرآن نستعلیق بوده که به چاپ رسیده‌است.

میرخانی درباره انگیزه ­اش برای تحریر قرآن به خط نستعلیق که تا قبل از او همیشه به خط نسخ نوشته می‌شد، چنین بیان می دارد: نگارنده این قرآن مجید و کلام رب حمید حسین میرخانی فرزند سید مرتضی خوشنویس معروف که آثار خطی آن مرحوم را همه دیده و می‌شناسد مدتی بود که در نظر داشت، خط زیبای نستعلیق را که از ابداعات مختص ایرانی است با نوشتن قرآن کریم و خطاب رب عظیم زینت بخشد و دریغ بود که این افتخار نصیب این خط ظریف نگردد. انجام این خیال با قلت بضاعت حقیر محال بود اما از آنجایی که انجام آن را به یاد بود پدر بزرگوارم، فریضه خود می‌دانستم از باطن قرآن و روح آن مرحوم همت خواستم و با تمام مشکلاتی که این کار داشت چراغ توفیق فرا راه حقیر گذاشته شد و به یمن الطاف بیکران خداوندی وسایل امر فراهم آمد و قضا را شبی در خواب دیدم که با انگشت در آسمان کلمة الرحیم نام اعظم رب کریم را نوشتند که یک سر خط مشرق و دیگری مغرب را فرا گرفته‌است. این خواب که اشراق آسمانی است یک باره بر شوق و ذوقم افزود و دانستم که سعادت این کار نه به اراده بنده دلیل بلکه به عنایت رب جلیل است.

زحماتی که نویسنده در نوشتن این قرآن به خط نستعلیق تحمل کرده‌ بر صاحبان قلم و نویسندگان مشهود است و احتیاج به تذکر نیست.

خدمات علمی و هنری

میرخانی در نوشتن تمام انواع خط از قبیل نسخ، ثلث، تعلیق و شکسته و به ویژه خط نستعلیق، مهارتی بسیار داشت و در سرودن شعر نیز توانا بود. این استاد بزرگ خوشنویسی، بیش از۶۰ جلد کتاب با خط خوش نوشت که خوشنویسی کلیات سعدی و دیوان حافظ و نیز دیوان اشعارش از آن جمله است. او هم چنین در تأسیس انجمن خوشنویسی ایران نقش مهمی ایفا کرد.

میرخانی سهم مهمی در خوش‌نویسی‌ معاصر ایران‌ دارد. گیرایی نظام هندسی‌ خط او تـا آن حد بود که در آن مقطع زمانی که‌ می‌توان آن را دوره رکود دانست، نستعلیق معاصر با میرخانی زنده شد؛ به طوری‌که جاذبه و فراگیری‌ قابل توجه آن شیوه باعث شد که‌ نسل جوینده آن را به‌ عنوان الگویی‌ یگانه‌ و مشق‌پذیر به‌ شمار آورنـد. میرخانی در شعر هم طبعی لطیف داشت، تخلص او در شعر، «بنده» بود و «دیوان بنده» یادگاری دیگر از این هنرمند خطاط است.

درگذشت

سرانجام این استاد خوشنویس پس از سال ها تلاش برای فرهنگ و هنر این مرز و بوم و پرورش شاگردان بسیار در این راه، در ۱۱ خرداد ۱۳۶۱ پس از چند سال نابینایی، چشم از جهان فروبست و در قطعه ۱۰۳ ردیف ۱۴۰ شماره ۴ بهشت زهرا به خاک سپرده شد.