شخصیت ممتاز و ارزنده مولای متقیان اگرچه بیش از سایر نوابغ بشری مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است ولی باز درباره اش ناگفته های بسیار وجود دارد و بی گمان کلک و زبان نویسندگان و گویندگان از بازگویی برازندگی های شخصیت یگانه صاحب نهج البلاغه همچنان ناتوان و قاصر مانده است. (1)

حاز الفضائل و المناقب کلها انی یحیط بمدحه الاسفار (2)

«او حایز تمام فضایل و منقبت ها شد.کتاب ها کجا می توانند بر مدح و ستایش او احاطه یابند؟» از آن جا که پژوهندگان وادی معرفت درباره اثر گران سنگ و پربهره نهج البلاغه سال های متمادی سخن گفته و قلم رانده اند، درباره ابعاد وجودی و گونه های شخصیتی امام علی علیه السلام نیز کتاب ها و منقبت نامه های بسیار پرداخته اند، به طوری که عبدالفتاح عبدالمقصود، نویسنده صاحب نظر و متفکر مصری، یادآور این نکته است که اگر کتاب های نوشته شده به نام «مناقب علی بن ابیطالب علیه السلام » را در یک محل جمع آوریم، خود کتابخانه ای بسیار مجلل و کم نظیر خواهد شد.

مسلمانان از بدو پاگرفتن اسلام با پیروی از کلام خداوندی که بارها مردمان را به کسب دانش فراخوانده و یا دانشمندان را در مقامی غیر از نادانان قرار داده است، رفته رفته در وادی دانش اندوزی ثابت قدم گشتند و با پیمودن مدارج علمی پایه های عظیم اسلامی را پی ریختند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه در مناسبت های گوناگون مردمان را به فراگرفتن دانش - اگرچه از سوی کافران باشد - دعوت فرموده و بارها با کلمات استوار خود ثابت قدمان عرصه دانش و راسخان در علم را ستوده است:

هلک خزان الاموال و هم احیاء و العلماء باقون ما بقی الدهر، اعیانهم معقودة و امثالهم فی القلوب موجودة » ; (3) گردآورندگان دارایی ها در همان حال که زنده اند، مرده اند و دانشمندان پایدارند تا روزگار پایدار است.جسم های آن ها گم شده اما نقش هایشان بر صفحه دل ها موجود است.

نویسندگان و محققان دانش دوست و پاره ای از افراد از همان دوره زندگانی امام علی علیه السلام شیفته شخصیت دریاسان او شدند و فضایل او را اگرچه دیگران دشمنکام نخواستند، در ضمن سخنان و یا نوشته های خود جاودانه کردند.تا آن جا که با هرچه دور شدن از زمان شهادت حضرت در مسجد کوفه تا این عصر روز به روز بر شمار دوستداران و ارادتمندان وی افزوده می شود.ابوالعینای شاعر گفته است: «اگر من بخواهم فضایل تو را بازگویم چنان است که به هنگام ظهر از روشنی روز خبر دهم که بر هیچ کس پوشیده نیست » . (4)

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا.» (مریم: 96) ; همانا کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، خداوند به زودی برای آنان دوستانی نیکو قرار می دهد. (5)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز می فرمایند: «علی علیه السلام در قول و فعل خود از معصیت به دور است.هر سخنی که گوید و هر کاری که کند با دعوت دینی مطابقت دارد و داناترین مردم به معارف و شرایع اسلام هموست » . (6)

خواجه نصیرالدین توسی، ریاضی دان و فیلسوف بزرگ اسلامی، در کتاب تجرید الاعتقاد از امیرالمؤمنین علیه السلام این چنین یاد می کند:

«علی علیه السلام داناتر از همگان بود.او حدسی نیرومند داشت و همیشه همراه رسول صلی الله علیه وآله بود.بخشش او از همه افزون بود و پس از پیغمبر پارساترین و فرزانه ترین مردم به شمار می آمد.ایمانش بر همه مقدم و سخنش از همه فصیح تر و اندیشه اش از همه محکم تر بود.او سرچشمه فیاضی بود که دانشمندان دانش های خود را به او استناد می دادند» . (7)

فخرالدین رازی، مفسر دانشمند و خبیر اسلامی، که درباره نهج البلاغه شرح ناتمامی هم به او نسبت می دهند، درباره علی علیه السلام چنین اعتقادی دارد: «هر کس در دین پسر ابوطالب را پیشوای خود قرار دهد، همانا رستگار شده است.چون پیامبر درباره اش فرمود: خدایا! علی هرگونه باشد، حق را بر محور وجودش بچرخان » . (8)

در صحیح مسلم آمده است: «دوست داشتن علی علیه السلام نشانه ایمان و دشمن داشتن او نشانه نفاق است » . (9)

احمد بن حنبل شیبانی معروف به «ابن حنبل » می گوید: «درباره هیچ یک از صحابه رسول الله صلی الله علیه وآله به اندازه علی بن ابی طالب علیه السلام فضایل نقل نشده است » . (10)

میخاییل نعیمه، دانشمند مسیحی عرب، معتقد است: «هیچ مورخ و نویسنده ای هر اندازه هم از نبوغ و رادمردی ویژه برخوردار بوده باشد، نمی تواند قیافه کاملی از انسان بزرگی مانند پیشوا علی علیه السلام را در مجموعه ای که دارای هزار صفحه باشد، ترسیم نماید و دورانی پر از رویدادهای بزرگ مانند دوران او را توضیح بدهد» . (11)

جبران خلیل جبران، نویسنده پرشور مسیحی، می گوید: «به عقیده من فرزند ابی طالب نخستین کسی بود از عرب که با روح کلی جهان ارتباط برقرار کرد و با آن هم نشین شد.هر کس شیفته او گشت، شیفتگی او وابسته به فطرت است و هر که به دشمنی او پرداخت، از ابنای جاهلیت است.علی علیه السلام هنوز پیام خود را به طور کامل به سراسر جهان نرسانده بود که به سرای جاوید شتافت.مرگ علی مانند مرگ پیامبران روشن بین بود; همان پیامبرانی که به شهری روی می آوردند و با مردمانی می زیستند که هرگز شایسته آنان نبودند» . (12)

ایلیاپا ولیج، مورخ و خاورشناس روسی، در کتاب «اسلام در ایران » شخصیت امیرالمؤمنین را این گونه تفسیر می کند: «علی علیه السلام پرورده محمد صلی الله علیه وآله و عمیقا به وی و امر اسلام وفادار بود.علی تا سرحد شور و عشق پای بند دین بود.صادق و راستکار زیست و در امور اخلاقی همواره خرده گیر بود.هم سلحشور بود و هم شاعر، و همه صفات لازمه اولیاءالله در وجودش جمع شده بود» . (13)

هنگامی که آراء و نوشته های دانشمندان مسیحی را درباره امیرمؤمنان علیه السلام بررسی می نماییم، بی تردید با دریایی از شگفتی تعبیر روبه رو می شویم. این تعابیر ارزنده، به تصریح اکثریت از صداقت نفس و ارادت خالص آن ها حکایت می کند و این که اندیشمندان معاصر معتقدند که «علی علیه السلام و کتاب او در میان مسلمانان غریب و تنهاست » (14) و یا این که «ما شایستگی شناخت علی علیه السلام را از دست داده ایم و شناخت او را از مغزهای ما برده اند» (15) ، قولی به تمام پذیرفتنی و مطابق با حقیقت تواند بود.

با در نظر آوردن تحقیقات بسیار و کارساز مسلمانان باز باید بر این نکته اذعان کنیم که سهم غیرمسلمانان با انصاف و دانادل در شناخت و شناسانیدن چهره ناب علوی و کتاب ارجمندش اگربیش تر و پرمایه تر از مسلمانان نباشد، بی گمان کم تر از آنان و سایر پژوهندگان نخواهد بود.و در این باره کوشش های جدی و تا حدودی آگاهانه آنان این ادعا را ثابت می کند.

جرج جرداق مسیحی در کتاب بسیار ارزشمند «امام علی علیه السلام، صدای عدالت انسانی » پس از آن که قهرمانی های امام را با قلم توانای خویش توصیف می کند و شمه ای از فضایل او را بازگو می نماید، در خطاب به روزگار می گوید: «آه! ای دنیا! چه می شد اگر قوای خود را جمع می کردی و توانت را برای بار دیگر در یک جا متمرکز می نمودی و در هر عصر و زمان یک نفر مانند علی علیه السلام را که در عقل و خرد و منطق و بیان و حماسه و شجاعت با او همپایه بود، برای بشریت به ارمغان می آوردی!» (16)

من آدمی به لطف تو هرگز ندیده ام این صورت و صفت که تو داری فرشته ای!

نرسیسیان یکی دیگر از فضلای مسیحی معتقد است: «اگر امروزه این خطیب بزرگ بر منبر کوفه پای می نهاد، می دیدید که مسجد کوفه با آن پهناوریش از سران و بزرگان اروپا موج می زد.آنان می آمدند تا روحشان را از دریای بی انتهای دانش او سیراب سازند» . (17)

توماس کارلایل، فیلسوف انگلیسی و صاحب کتاب «الابطال » عاشقانه و دردمندانه از علی علیه السلام یاد می کند: «ما چاره ای نداریم به غیر از آن که علی علیه السلام را دوست داشته باشیم; چه، او جوانمردی بلند قدر و نیک نفس بود.از سرچشمه وجدانش مهر و نیکویی سرازیر می گشت و از دلش شعله های دلاوری و شجاعت زبانه می کشید. در کوفه ناگهان به حیله کشته شد و شدت عدالتش موجب این جنایت گشت; چه او هر کس را چون خودش عادل می پنداشت.هنگامی که درباره قاتلش گفت وگو می شد، گفت: اگر زنده ماندم، خود می دانم با او چه رفتاری پیشه سازم و اگر درگذشتم کار با شماست: اگر خواستید قصاص کنید و ضربت شمشیرش را به ضربتی سزا دهید و اگر توانستید درگذرید! که این به تقوای الهی نزدیک تر است » . (18)

کارلایل این سخن را از نهج البلاغه به عاریت گرفته است; چرا که حضرت در نامه بیست و سوم که در واقع آخرین وصیت نامه او به شمار می رود، درباره پسر ملجم وصیتی نموده که به راستی ابنای بشر را به تعجب وامی دارد.

اگر تمام فرهنگ نامه ها و تاریخ های سرنوشت ساز بشری را با ذره بین تحقیق، سطر به سطر جست وجو کنیم، اگر سرگذشت بزرگان و نوابغ را با تمام جزئیاتش در نظر آوریم، اگر تمام آفریده های ذی شعور الهی را فرد به فرد مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم و اگر همه زندگی نامه های انسان های کامل و بی نقص را صفحه به صفحه ورق بزنیم...بدون ذره ای شک و تردید هرگز نخواهیم توانست سخنانی به اقتدار و عظمت و در عین حال به مظلومیت این وصیت نامه بیابیم! آن هم وصیت نامه ای که از سوی امیر و فرمانروایی نوشته شده و لااقل مقتضای طبیعی مقام و حکومت حکم می کند که لحن آن آمرانه، مقتدرانه و جبارانه باشد: «وصیتی لکم ان لاتشرکوا بالله شیئا و محمد صلی الله علیه و آله.فلا تضیعوا سنته.اقیموا هذین العمودین و اوقدوا هذین المصباحین و خلاکم ذم.انا بالامس صاحبکم والیوم عبرة لکم وغدا مفارقکم.ان ابق فانا ولی دمی و ان افن فالفناء میعادی.و ان اعف فالعفو لی قربة و هو لکم حسنة. فاعفوا "الا تحبون ان یغفرالله لکم".» ; (19) سفارش من به شما این است که برای خداوند شریک قایل نشوید و سنت محمد صلی الله علیه وآله را تباه نسازید.این دو ستون (توحید و نبوت) را به پا دارید تا از هر نکوهشی در امان مانید.من دیروز یار و هم نشین شما بودم و امروز مایه عبرتتان هستم و فردا از شما جدا خواهم بود. اگر - از این ضربت پسر ملجم - جان به سلامت بردم، خودم صاحب خونم هستم و اگر مردم همانا مرگ وعده گاه دیرین من است.اگر وی را ببخشم، این بخشش باعث نزدیکی من به خداست - و اگر شما عفو کنید - برای شما نیکوکاری است.پس از او درگذرید! «آیا دوست ندارید که خداوند نیز شما را بیامرزد!

طه حسین در کتاب سودمند خود از امیرالمؤمنین این چنین یاد می کند: «علی علیه السلام در بازارها قدم می زد و مردم را به تقوا می خواند.روز حساب را به یادها می آورد و در خرید و فروش مراقب اهل بازار بود.او از همه غرور مایه های مقام پرهیز داشت و هرگاه می خواست چیزی برای خود بخرد، جست وجو می کرد تا در میان بازار کسی را یابد که او را نشناسد.چون دوست نداشت فروشنده به خاطر مقام و منصب در حق او رعایتی بکند.علی علیه السلام از خود خشنود نبود، مگربه هنگامی که حق جامعه و مردم را ادا کرده باشد...علی علیه السلام حتی برای یک لحظه هم خدا را فراموش نمی کرد.آری، او هم امام بود و هم معلم » . (20)

خلیل بن احمد فراهیدی، نحودان و واضع علم عروض، دلیل امامت و پیشوایی علی علیه السلام را در بی نیازی او از مردم می داند: «بی نیازی پسر ابوطالب از دیگران و نیاز همه به او دلیل این است که او امام همگان است » . (21)

و اما یکی دیگر از شیفتگان شخصیت والای علوی شبلی شمیل، از پیشتازان مکتب مادیگری است که این چنین زیبا و گزیده به وصف حضرت می پردازد: «الامام علی بن ابیطالب عظیم العظماء، نسخة مفردة لم یرلها الشرق و لاالغرب صورة طبق الاصل، لاقدیما و لاحدیثا» ; امام علی بن ابی طالب، بزرگ بزرگان، یگانه نسخه ای است که خاور و باختر در گذشته و حال، صورتی دیگر از آن که مطابق با اصل باشد، به خود ندیده است. (22)

و شهریار، شاعر پرآوازه معاصر چه زیبا و در خور این گفته شمیل را به زیور نظم آراسته است:

علی علیه السلام است نسخه فردی که شرق و غرب جهان دگر ندید سوادی از او مطابق اصل (23)

در این جا سخن خود را با گفتار محققانه شارح معتزلی، ابن ابی الحدید، کامل می کنیم.وی در مقدمه شرح نهج البلاغه پس از نقل سخنانی درباره نسب و پیشینه امیرالمؤمنین چنین می نویسد: «...اما فضایل آن حضرت به چنان عظمت و اشتهاری رسیده و آن چنان در همه جا منتشر شده است که نمی توان متعرض بیان آن شد...و اینک من چه بگویم درباره بزرگ مردی که دشمنان نتوانستند فضایل او را پوشیده دارند.و تو [خواننده ] می دانی که بنی امیه در خاور و باختر جهان بر پادشاهی چیره شدند و با تمام مکر و نیرنگ در خاموش کردن پرتو علی علیه السلام کوشیدند و بر ضد او تبلیغ کردند و برای او عیب های نکوهیده تراشیدند و بر همه منبرها او را لعن کردند و ستایشگران او را نه تنها تهدید کردند که به زندان افکندند و کشتند و از روایت هر سخن و حدیثی که دربردارنده فضیلتی برای او بود و یا خاطره او را زنده می کرد، جلوگیری نمودند.حتی از نام گذاری کودکان به نام علی ممانعت کردند.و همه این کارها به برتری و علو مقام او افزود و باید گفت نام و یاد علی همانند مشک معطری بود که هر چه آن را می پوشاندند، باز بوی عطرش به مشام می رسید...

و من چه بگویم درباره مردی که یهود و نصارا با آن که نبوت پیغمبر صلی الله علیه وآله را تکذیب می کنند، او را دوست دارند و فلاسفه با آن که با اهل شریعت در ستیزند، او را تعظیم می کنند و پادشاهان روم و فرنگ صورت او را در کلیساها و پرستشگاه های خود در حالی که شمشیر حمایل کرده و برای جنگ دامن به کمر زده است، تصویر می کنند و پادشاهان ترک و دیلم صورت او را بر شمشیرهای خود نقش می زنند.

و من چه بگویم درباره مردی که هر کس دوست دارد با انتسابش به او بر حسن و افتخار خویش بیفزاید، تا آن جا که ارباب فتوت نیز خود را به او منتسب می کنند..» . (24)

آری، بدخواهان و دشمنان علی علیه السلام در طول تاریخ هرگز نتوانستند شعله عشق و خاطره او را از قلب ها و یادها بزدایند; چه، خداوند نخواسته است تا نور خویش به خاموشی گراید: «یریدون ان یطفؤا نور الله بافواههم و یابی الله الا ان یتم نوره و لو کره الکافرون.» (توبه: 33) ; می خواهند نور خدا را با دهان ها - و سخنانشان - خاموش کنند و خداوند نمی پذیرد جز آن که نور خویش را کامل نماید، هر چند مودر پسند کافران نباشد.

پی نوشت ها:

×) شماره خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار از نهج البلاغه دکتر صبحی صالح، چاپ بیروت نقل شده است و در صورت استفاده از نسخه ای دیگر بدان اشاره خواهد شد.

1- علامه طباطبایی در این باره می نویسد: «بحث هایی که درباره شخصیت امیرالمؤمنین علیه السلام انجام گرفته و کتاب هایی که پیروان مذاهب و سایر کنجکاوان در این باره نوشته اند، درباره هیچ یک از شخصیت های تاریخ اتفاق نیفتاده است.» (محمدحسین طباطبایی، شیعه در اسلام، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1351، ص 128)

2- شیخ عباس قمی، فصول العلیه، مؤسسه در راه حق، قم، 1365، ص 73

3- نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 147

4- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، داراحیاء الکتب العربیه، قاهره، 1385 ه.، ج 1، ص 18

5- لازم به یادآوری است که زمخشری در تفسیر کشاف، میبدی در کشف الاسرار و طبرسی در مجمع البیان، شان نزول این آیه را درباره علی علیه السلام می دانند.

6- محمدحسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص 5

7- محمد مقیمی، فاتح خیبر، مؤسسه مطبوعاتی معراج، تهران 1349، 101

8- فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، دارالفکر عربی، بیروت، 1405 ه.ج 1، ص 211

9 و 10- سیدمحمد تیجانی، آنگاه...هدایت شدم، ترجمه محمدجواد مهری، قم، 1372، ص 193 (به نقل از: صحیح مسلم، ج 1، ص 48) /ص 232

11- محمدتقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1358، ج 1، ص 174

12- جمعی از دبیران، حساس ترین فراز تاریخ، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1362، ص 296

13- محمدتقی جعفری، پیشین، ج 1، ص 176

14- مرتضی مطهری، سیری در نهج البلاغه، دفتر انتشارات اسلامی، قم 1361، ص 22

15- علی شریعتی، فلسفه نیایش، نشر امت، تهران، 1365، ص 87

16- جرج جرداق، الامام علی علیه السلام، صوت العدالة الانسانیه، دارالکفر عربی، بیروت، ج 1، ص 49

17 و 18- حساس ترین فراز تاریخ، ص 300/ص 294

19- نهج البلاغه، نامه 23

20 و 21- حساس ترین فراز تاریخ، ص 298/ص 282

22- محمدرضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1373، ص 250

23- کلیات دیوان شهریار، انتشارات زرین و نگاه، تهران 1366، ج 2، ص 1050

24- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، صص 16- 27

 منبع : فصلنامه معرفت، شماره 47 , سید تقی آل یاسین