محمدتقی شریعتی مزینانی از منادیان سختکوش بازگشت به قرآن و معارف اصیل دینی در دوران معاصر به‌شمار می‌رفت. این دانشمند برجسته در مقطع رواج بسیاری از مکاتب الحادی و ضد دینی، چراغ آشنایی جوانان حقیقت‌جو را با معارف اسلامی برافروخت و در آن روزگار با عزمی راسخ، کاری بزرگ را به انجام رساند.

تعداد زیادی از مشاهیر برجسته علمی، فرهنگی، هنری و سیاسی ایران که بعضی از آنها حتی شهرت جهانی دارند، در شهرها و روستاهای این مرز و بوم متولد و رشد یافته اند. نمونه این مشاهیر برجسته، علامه محمدتقی شریعتی مزینانی است که در روستای تاریخی مزینان از توابع داورزن در غرب منطقه سبزوار متولد شد و پدربزرگ او از شاگردان حکیم حاج ملاهادی سبزواری فیلسوف شهیر شرق بوده است.

استاد محمدتقی شریعتی در زمان حیات خود در دوران رژیم پهلوی یکی از فعالان سرشناس سیاسی و اجتماعی بود و حتی توسط رژیم وقت برای مدتی زندانی شد و تحت شکنجه های سخت قرار گرفت. اما همه دلایل بزرگی و شهرت استاد محمدتقی شریعتی، فعالیت های سیاسی او نبود، بلکه وی در زمینه علمی نیز به چنان پیشرفتی رسید که بعدها به سقراط خراسان معروف شد و کتاب های ارزشمندی که در زمینه علوم قرآنی و فقهی از او برجای مانده که مبین سطح بالای علمی وی است. استاد محمدتقی شریعتی را همچنین به دلیل بینش عمیق سیاسی و مذهبی که داشت به عنوان پدر روشنفکری دینی نیز لقب داده اند.(۱)

زندگینامه استاد شریعتی

محمد تقی شریعتی مزینانی در خانواده ای روحانی و پرهیزکار چشم به جهان گشود. او پس از طی دوران کودکی به مکتب خانه محل رفت. در آغاز، قرآن و پس از آن، خواندن و نوشتن را فرا گرفت. در نوجوانی مقداری از درس های مقدماتی حوزوی مثل صرف، نحو و منطق را نزد پدر و عمویش شیخ حسن مزینانی آموخت. در جوانی برای ادامه تحصیل به مشهد مقدس روانه شد و آنجا اقامت گزید. وی با جدیت، ادبیات عرب و معانی بیان را که از پایه های درک و فهم صحیح متون درسی حوزوی و قرآن کریم و احادیث و روایات است، نزد استادان مشهور آن دوران، فراگرفت.

دانشور جوان با استفاده از امکانات موجود مثل مدرسه و استاد و با به کارگیری استعداد و حافظه ای قوی و اراده ای استوار و تحملی ستودنی، تمام سعی و تلاش خود را در جهت مطالعات وسیع و همه جانبه، کسب نظریات علمی و آشنایی با آرای جدید به کار برد و به قله های رفیع اطلاعات روز دست یافت و زمینه آمادگی تربیت دینی نسل جوان و دفاع را در سنگرهای عقل و علم، دین برای مقابله و رویارویی با دشمنان آگاه و ناآگاه در خود فراهم ساخت.

استاد شریعتی از ۱۳۰۹خورشیدی کار تدریس را آغاز کرد و چند سال بعد که صلاحیت علمی و شایستگی تدریس وی به خاطر سابقه تدریس از سوی اداره فرهنگ تأیید شد و طبق مقررات اداری به طور رسمی استخدام شد.

تحولات سیاسی در ایران

بعد از شهریور ۱۳۲۰ که تحولات و پیش آمدهای فراوانی در ایران بروز و ظهور کرد که یکی از آنها این بود که فضای سیاسی برای فعالیت گروه های مختلف سیاسی، در سراسر کشور باز شد، تبلیغات ضد دینی در سطح فرهنگیان، دانشجویان، دانش آموزان، و... آغاز شد. در این میان تأثیر مثبت دوره تدریس استاد، سبب شد که عده زیادی از جوانان فریب خورده، آگاه شوند و دست از آن مرام ها بردارند و به دین خدا روی آورند. این نخستین مرحله مبارزه استاد با توده ای ها بود و او در این جریان، کوشید تا بی پایگی و بی اساسی مرام کمونیسم و مارکسیسم را خوب نشان دهد.(۲)

استاد در این باره چنین می گوید: «... در سال ۱۳۲۰ خورشیدی که حزب توده شروع به فعالیّت های شدیدی کرد و حتّی میتینگ های سیّار تشکیل داد، بنده قاعدتاً باید ساعات بیشتری درس می گرفتم. هیجده ساعت درس می دادم. دوازده ساعت مجانی - بدون این که یک شاهی بگیرم - اضافه درس گرفتم برای این که به کلاس های پنجم و ششم دبیرستان ها و دانش سرا برسم... در آن وقت ها، این فکرها، فلسفه ها تازه بود و ضرورت داشت که ابتدا با این فلسفه ها آشنا شوم، چاره ای نداشتم جز این که همه کتاب ها، نوشته ها، مجله های مربوط به فلسفه کمونیسم را بخوانم تا بتوانم با بصیرت مبارزه کنم و این چنین بود که سال ها در شبانه روز بیش از چهار ساعت نتوانستم بخوابم. آن سال ها را به عنوان سال های بی خوابی به یاد دارم و هرگز فراموش نمی کنم...».

کانون نشر حقایق اسلامی

فعالیت های فرهنگی و دینی استاد، منحصر به کلاس های درس در آموزشگاه های متوسطه و دانشگاه نبود، بلکه جلسات تفسیر قرآن کریم و سخنرانی های وی که پربارتر از کلاس ها بود و مورد استفاده عده بیشتری قرار می گرفت، به صورت سیار در منازل برگزار می شد. استاد شریعتی توانست یکی از مدرسه های اندیشه اسلامی را پی بریزد و بگستراند. با رویدادهای سیاسی و اجتماعی ای که در این سال ها پیش آمد، کانون که از مراکز فعّال و حساس دینی و سیاسی به شمار می رفت، از سوی رژیم پهلوی تعطیل شد.(۳)

استاد در صحنه سیاست

استاد شریعتی با آن که شخصیتی فرهنگی و مذهبی بود، اما به خاطر داشتن ۲ صفت ممتاز دین باوری و زمان شناسی، دین را از سیاست جدا نمی دانست و براساس این شناخت، در امور سیاسی اجتماعی تا آن جا که تشخیص می داد و ضرورت اقتضا می کرد، مشارکت داشت و با سخنرانی و نوشتن بیانیه ها و... را روشن و اقدامات مناسبی انجام می داد.(۴)

با تشکیل جبهه ملی و موضوع ملی شدن صنعت نفت، شریعتی رهبری مبارزات ضد دیکتاتوری و استعماری مردم را در استان خراسان بر عهده گرفت و به نهضت مقاومت ملی پیوست. هنگامی که جمعیت مؤتلفه اسلامی در مشهد تشکیل شد، شریعتی و دیگر مؤسسان کانون نشر حقایق دینی، با آن جمعیت همراه و نخستین اقدام سیاسی را آشکار کردند.(۵)

 شریعتی در همان روزهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی از مشهد مقدس به تهران آمد و با وجود ناتوانی های ناشی از کهولت سن، تلاش های بسیاری در جهت معرفی اسلام و انقلاب اسلامی انجام داد. او در مدت اقامتش در چندین گفت وگوی تلویزیونی، رادیویی و مطبوعاتی شرکت کرد و این فرصتی شد تا بسیاری از افرادی که تنها اسمی از او شنیده بودند، با دانش و بینش و شخصیت استوار دینی، اجتماعی، سیاسی و مبارزاتی وی آشنا شوند.

با نزدیک شدن روزهای برگزاری انتخابات مجلس خبرگان رهبری، استاد از سوی بسیاری از گروه ها و احزاب مذهبی و سیاسی، نامزد این مجلس شد، اما چند روز قبل از برگزاری انتخابات، عذر و انصراف خود را به علت بیماری و عدم توانایی بر انجام کارهای منظم، طی اطلاعیه کوتاهی اعلام کرد.

استاد از منظر بزرگان

علامه استاد محمدتقی جعفری در پایان مقاله ای که به نام «استاد شریعتی، فقید علم و عمل و ارشاد» نوشته، چنین می گوید: ... از آن شخصیت های وارسته ای که در محیط خود، بلکه در قلمروی پهناورتر از محیط خود، با گفتار و تألیفات و اعمالش در تبدیل حیات طبیعی محض نونهالان، جامعه به «حیات معقول»، تلاش و تکاپوهای مخلصانه و از روی ایمان انجام داده است.(۶)

استاد شهید مطهری گفته است: اکثریت مردم خراسان و همه فضلای ایران، استاد محمّدتقی شریعتی را می شناسند و لااقل نامش را شنیده اند. این مرد محقّق و فاضل، از تربیت یافتگان حوزه علمیه خراسان است.

محمد تقی شریعتی مزینانی، پدر علی شریعتی یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان گفتمان اسلامی نواندیش است، او که دغدغه مذهب اسلام و به‌خصوص آرمان‌ها و باورهای جهان تشیع را در مکتب پدر به خوبی آموخت و تأثیرگذاری او در مسیر مبارزه با طاغوت سبب شد تا عنوان «معلم انقلاب» به وی اعطا شود. علی در نامه ای خواندنی به پدرش خویش چنین نوشته است:‌ «پدر بزرگ و بزرگوارم، آیا این تنها مایه‌ تسلیت که عمرتان را همه با خدا سر کردید یا سال‌های زندگی را همه در راه او گام برداشتید و در کار اشاعه‌«کلمه‌ خدا» در این زمانه‌ای که غاسق (سیاهی) بر همه جا سایه افکنده است، آغازگری مخلص، متقی و موثر بودید، تمامی رنج‌هایتان را التیام نمی‌دهد و همه‌ محرومیت‌هایتان را جبران نمی‌کند؟ و اینکه راهی را که آغاز کردید، ناتمام نماند و بی‌سرانجام تمام نشد و می‌توانید مطمئن باشید که میراث مقدس ما محفوظ خواهد ماند، برایتان آرام‌بخش و بشارت‌آمیز نیست؟ من، به لطف خدای بزرگ که از این همه محبت‌های اعجازگرش نسبت به خویش شرمنده‌ام و احساس آن، قلبم را به درد می‌آورد و روحم را از هیجان به انفجار می‌کشاند، بی‌آنکه شایستگی‌اش را داشته باشم به راهی افتاده‌ام که لحظه‌ای از عمر را برای زندگی کردن و خوشبخت شدن حرام نمی‌کنم و توفیق‌های او، ضعف‌هایم را جبران می‌کند و چه لذتی از اینکه عمر ناچیزی که در هر صورتش، می‌گذرد، این چنین بگذرد؟ فعلا! من عازم سفرم. سفری که اعجاز مکرساز خداوند است. یکی دو ماهی می‌روم برای مطالعه و معالجه و انشاء‌الله برمی‌گردم. اینکه از شما اجازه نگرفتم مراعات حال و اعصاب و خیالات شما را کردم. اکنون که آخرین دقایق اقامتم در خانه و در وطن است دست شما را می‌بوسم و منتظر شما می‌مانم و برای آنکه نظر خدا را هم درباره‌ این سفر بدانید، آنچه را در جواب من آمد نقل می‌کنم: آقاجان! پریشب با قرآن تفألی کردم و گفت: نزله روح‌القدس…»

آثار قلمی استاد

از استاد شریعتی آثار سودمندی به صورت نوشتار، گفتار و ترجمه به جا مانده است که این آثار به ترتیب سال های انتشار عبارتند از: تأثیر هنرهای مسلمین بویژه ایرانیان در علوم و صنایع اروپا که مجموعه مقالات استاد است و در بیش از ۹۰ صفحه چاپ و در دسترس همگان گرفت.(۷)  اصول عقاید و اخلاق شریعتی استاد، این کتاب را که درباره اعتقادات و اخلاق بود، برای دانش آموزان دوره متوسطه و دبیرستان هایی که در آن ها تدریس می کرد به رشته تحریر درآورد. مبانی اقتصادی در اسلام مؤلف کتاب، عبدالحمید جوده السحار و مترجم آن، استاد شریعتی است. کارنامه کانون نشر حقایق اسلامی برای شناخت کانون نشر و اهداف مهمی که موجب تشکیل آن شد، این کتاب با عنوان نخستین نشریه کانون در ۱۳۲۶ در خراسان انتشار یافت.(۸)

از تالیفات استاد شریعتی می‌توان به کتب «آغاز وحی، اصول عقاید و اخلاق شریعتی، امامت در نهج‌البلاغه، تفسیر نوین، تعلیمات دینی و ... اشاره کرد.

سرانجام استاد شریعتی

استاد شریعتی، بیش از ۶۰ سال به کار تدریس، تعلیم، سخنرانی و تألیف پرداخت و تا آن زمان که توان جسمی اش اجازه می داد، بهترین استفاده را از سلاح قلم و بیان کرد و در نشر حقایق تشیع راستین، هیچ کوتاهی نورزید. سرانجام در بهار ۱۳۶۶ خورشیدی چشم از جهان فروبست.

منابع:

[۱]. کیهان فرهنگی، بهمن ماه سال ۱۳۶۳، ش ۱۱، ص ۵.

[۲]. مجله سروش، ش ۳، سال ۱۳۵۸، ص ۱۶.

[۳]. همان.

[۴]. مجلّه بیّنات، ش ۱۲، مقاله مفسر نوگرا، ص ۲۴.

[۵]. تفسیر آفتاب، ص ۲۱۸.

[۶]. سپیده باوران، محمّدرضا حکیمی، ص ۱۷۵.

[۷]. یادنامه استاد، ص ۲۴۸، مقاله نوری در ظلمت، نوشته علی امیرپور.

[۸]. خلافت و ولایت از نظر قرآن، چاپ دوم، ص ۶.