نویسنده : اکرم حسین زاده اصفهانی

مفهوم و مراتب ذکر خدا
یکی از راه هایی که سبب تقویت و تثبیت ایمان می شود و سیر قلبی انسان را به سوی معبودش سرعت می بخشد، ذکر است. ذکر به معنای یادآوری (حضور معنی در نفس)، در مقابل نسیان و غفلت آمده است. خداوند پیامبرش را «مُذَکِّر» یعنی تذکردهنده لقب داده است: «اِنَّما انت مُذَکِّرٌ، لَستَ علیهم بِمُصَیطِر». (غاشیه: 22 و 23)

انسان در ذات خود مشتاق ارتباط با خداست. برای همین است که از یاد و انس با او لذت می برد، ولی گاهی به غفلت یا فراموشی مبتلا می شود که نیاز به یادآوری دارد.

ذکر، درجات و مراتبی دارد که عبارتند از: ذکر زبانی و ذکر قلبی. ذکر زبانی، یعنی حمد و سپاس خدای متعال به زبان، شروع هر کار با نام او، خواندن دعاها و ذکرهای وارده و اسماء الهی. این مرتبه از ذکر، با تأثیر ظاهر بر باطن انسان و تلقین به نفس، اعمال و رفتار وی را به سوی محبوب جهت می دهد و ایمان وی را تعالی می بخشد. از سوی دیگر، به دلیل آنکه زبان نمودار تحول درونی قلب است، می توان گفت گاهی، ابتدا قلب انسان متوجه خدا شده و بعد آدمی نام او را به زبان آورده است. امام حسین علیه السلام در دعای عرفه این نکته را یادآوری می کند: «اَنْتَ الذّاکِرُ قَبْلَ الذّاکِرین؛ تو قبل از یادآوری کنندگان، آنان را یاد کرده ای».

مرتبه عالی تر ذکر، ذکر قلبی است که همان عادت دادن دل به یاد و نام خداست، تا جایی که صورت قلب انسان، صورت ذکر وی شده و در نتیجه از غیر او دل بریده و هیچ نوع علاقه و میلی معارض با دوستی محبوب و خشنودی اش در وجود انسان باقی نخواهد ماند. در این مرتبه، آدمی به جایی می رسد که درمی یابد «هُوَ مَعَکُمْ اَیْنَما کُنْتُمْ؛ هر کجا که باشید او با شماست». (حدید: 4) درک حضور حق تعالی در همه حالات و رفتار، مرتبه ای است که نصیب هر کس نمی شود. باباطاهر می گوید:

خوشا آنان که اللّه یارشان بی به حمد و قل هو اللّه کارشان بی
خوشا آنان که دایم در نمازند بهشت جاودان بازارشان بی
نمونه کامل چنین فردی، وجود مبارک رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است که قرآن می فرماید:

بی شک برای شما مؤمنان در پیروی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سرمشقی نیکوست، برای آن کس که به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را زیاد یاد می کند. (احزاب: 2)

پیر طریقت گفت: سه چیز است که سعادت بنده در آن است: اشتغال زبان به ذکر حق، استغراق دل به محبت او و امتلاء سرّ از نظر حق.

پیام متن:
بهترین ذکرها، ذکر قلبی است، یعنی محبوب در قلب انسان، حاضر باشد.

چه کسانی در زمره ذاکران هستند؟
در چه صورت خداوند بنده اش را یاد می کند و قلب او را متوجه خود می سازد؟ بر اساس آیات قرآن و روایات، چند دسته از مردم جزو ذاکران حق به شمار می روند:

1. اهل تقوا و مغفرت، کسانی که با خویشتن داری و طلب بخشش از خدا، زمینه یاد او را در جان و روح خود فراهم کرده اند و از سیر زبانی به سیر قلبی راه یافته اند.

علی علیه السلام می فرماید: «ذِکرُ اللّه ِ شیمَةُ المُتَّقین؛ یاد خدا روش پرهیزکاران است».

2. صاحبان خرد و اندیشمندان. چنانچه در قرآن کریم آمده است:

«و ما یذَّکَّرُ اِلاّ اولوالالباب؛ و جز اندیشمندان متذکر پروردگار نمی شوند».

3. کسانی که همواره به یاد قیامتند.

4. کسانی که به رحمت خداوند امیدوارند.

5. افرادی که با اعمال شایسته خود میوه تلاش خویش را که یاد خداوند است، می چینند.

حضرت علی علیه السلام در دعای شریف کمیل از خداوند طلب می کند که در زمره ذاکران قرار گیرد:

اللّهم اِنّی اَسئَلُکَ بحقّکَ و قُدسِک وَ اَعظَمِ صِفاتِک وَ اَسمائِکَ اَن تَجعَلَ اَوقاتی من اللیل و النّهار بِذِکرک مَعْمورُةً و بِخِدْمَتِک مَوْصوُلَةً و....

خداوندا تو را به حق خودت و به ذات مقدست و اسماء مبارکت و بزرگ ترین صفاتت، قَسمت می دهم که اوقات مرا در شبانه روز به یاد خود معمور گردانی و پیوسته به خدمت بندگی ات بگذرانی.

برای رسیدن به مرتبه عالی ذکر، یعنی مرتبه ای که آدمی بتواند در همه احوال متوجه خدا باشد، خداوند در قرآن کریم به پیامبر خطاب می کند که: «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً»؛ نام پروردگارت را پیوسته یاد کن و به کلی از غیر او منقطع شود.» (مزمل: 8) اما چگونه؟ «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قیلاً.» (مزمل: 6) نماز در دل شب گامی ثابت و استوار و پایدارترین سخن است. بنابراین، نماز شب بیش از هر عمل دیگر در صفای نفس، انسان را ثابت قدم می سازد و بهتر از هر چیز دیگری، نفس آدمی را از اینکه به وسیله اشتغالات روز دچار کدورت شود حفظ می کند. برای تثبیت و تحکیم ذکر قلبی در شخصیت های آسمانی، خداوند افزون بر تکالیف و وظایفی که بر عهده همگان است، تکالیف ویژه ای برای آنها تعیین کرده است تا در سایه پی گیری این اعمال و تکالیف، روز به روز بر حضور قلب آنان افزوده شود. از جمله آن وظایف نماز شب است. نماز شب به لحاظ امتیازهای ویژه در تقویت توجه و رسیدن به مقام انقطاع الی اللّه نقش مهمی دارد.

پیام متن:
ذکر نه همه آن است که بر زبان داری، ذکر حقیقی آن است که در میان جان داری. توحید نه همه آن است که او را یگانه دانی، توحید حقیقی آن است که از غیر او بیگانه باشی.

آثار غفلت از یاد خدا
زندگی سخت و پردردسر، نتیجه غفلت از یاد خداست: در قرآن کریم می خوانیم:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکًا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی. (طه: 124)

و هر آن کس از یاد من دوری کند، زندگی سختی در انتظارش خواهد بود و روز قیامت، وی نابینا محشور می شود.

به تعبیر سعدی:

هر که امروز نبیند اثر قدرت او غالب آن است که فرداش نبیند دیدار
کسی که به خدا توجه ندارد، هر قدر برای به دست آوردن لذت ها و منافع مادی و ظاهری تلاش کند، بنا به فطرت خداجویش که همواره او را به سوی کمالات فرامی خواند، لذت های به دست آمده او را سیراب نمی کند. آرام و قرار نمی گیرد. او یا همواره در حسرت آن چیزهایی است که ندارد یا در ترس و اندوه از دست دادن چیزهایی است که به دست آورده ایت. پس هرگز روی آرامش و اطمینان را نمی بیند. چنین فردی هنگام روبه رو شدن با مشکلات، ناراحتی ها و شکست ها به سرعت دست خوش اندوه و نگرانی می شود و زندگی را برای خود سخت و دردآور می داند، ولی کسی که خدا را تنها پناه خود می شناسد و می داند پروردگار بر زندگی او نظارت دقیق دارد و حکومت بر سراسر جهان از آنِ اوست، فریب لذت های زودگذر دنیا را نمی خورد. او می داند آنچه دارد، امانتی است که باید در مسیر پیشرفت معنوی اش به کار گیرد. پس هدف خود را دنیا و رسیدن به نعمت های آن قرار نمی دهد تا با زوال آن دست خوش درد و اندوه شود یا از احتمال زوال آن نگران باشد.

قرآن می فرماید:

هُوَ الَّذی أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی قُلُوبِ الْمُوءْمِنینَ لِیَزْدادُوا إیمانًا مَعَ إیمانِهِمْ. (فتح: 4)

خداوند، آرامش را بر دل های مؤمنان نازل کرد تا بر مراتب ایمان خود بیفزایند.

پیام متن:
دوری از یاد خدا، زندگی پررنج و سختی فراوانی به همراه می آورد.

پی آمد غفلت از یاد خدا
نتیجه غفلت از یاد خدا، مبتلا شدن به شیاطین است. «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطانًا فَهُوَ لَهُ قَرینٌ؛ هر آن که از یاد خدا روی گرداند شیطان همراه او خواهد شد». (زخرف: 36)

باید گفت سلاح شیطان برای گمراه کردن و وادار کردن مردم به فراموشی از یاد خدا و به طور کلی فراموش کردن خیر و مصلحت خودشان، همان نفوذ و تأثیر او در آنان از راه شهوت هاست. علاقه طبیعی انسان به اشباع لذت ها، راه نفوذ را بر شیطان می گشاید تا با غفلت و فراموشی از آنچه به صلاح و خیر اوست، از خدامداری دور و به خودخواهی ها نزدیک شود. در آیه های گوناگون قرآن از زبان شیطان خطاب به خداوند متعال، به این حقیقت اشاره شده است که او به گمراه کردن همه بندگان خدا جز بندگان خالص او خواهد پرداخت.

به عبارتی وجود هرگونه ناخالصی در انسان، زمینه را برای نفوذ شیطان فراهم می آورد و باعث غفلت انسان از یاد خداوند سبحان و سهل انگاری او در اطاعت از فرمان های الهی می شود تا جایی که ممکن است به مرحله ای برسد که شیطان بر او چیره شود و یاد خدا را از خاطرش ببرد که پایانش زیان کاری و خسران است.

شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: من گاهی شاد و گاهی افسرده ام و حالات روحی متفاوتی دارم. دلیلش چیست؟ حضرت فرمود: خداوند برای هر کس یک ملک و یک شیطان قرار داده است. اگر از یاد خدا غافل شود، شیطان به او نزدیک شده و دلتنگ می شود. قرآن کریم به روشنی به این مسئله اشاره می کند:

إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ. (مائده: 91)

شیطان می خواهد با شراب و قمار میان شما کینه و دشمنی افکند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. آیا خویش را باز می دارید.

پیام متن:
غفلت از یاد خدا، موجب هم نشینی با شیطان خواهد شد.

آثار تربیتی عبادت و ذکر
ذکر و قوت و آرامش روح: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مُداوَمَةُ الذِّکر قُوَّتُ الَارواحِ؛ استمرار ذکر به روح قوت می بخشد».

میزان آرامش هر کس متناسب با توجه او به خداست. بی شک آرامش و استقرار و امنیت نفس تنها برای مؤمن محقق می شود؛ زیرا ایمان وی به خدا، او را نسبت به یاری پروردگار امیدوار می سازد. همین احساس مؤمن که خدا یار و یاور اوست، ضامن استقرار امنیت و آرامش او خواهد بود. و به تعبیر باباطاهر:

خداوندا به فریاد دلم رس کس بی کس تویی، مو مانده بی کس
همه گویند طاهر کس نداره خدا یار منه چه حاجت کس
باید گفت خداوند هدف نهایی و مطلوب فطری همه آدمیان است و انسان ناخودآگاه در طلب این مطلوب نهایی در حرکت است و تا به آن نرسد، آرام و قرار نمی گیرد. این (دلیل اصلی آرام شدن دل آدمی با یاد خداست). پس می توان گفت میزان آرامش قلبی هر کس، متناسب با میزان توجه او به خداست. «اَلا بِذِکْرِ اللّه ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلوُب؛ بدان که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد». (رعد: 28)

دل های ذکرگویان، همچون کشتی بزرگ در دریای پرتلاطم زندگی، باصلابت و استوارند و دل های غافل همچون زورق سبکی با نسیمی متزلزل می شوند. کشمکش های زندگی، پیوسته برای بشر منشأ پریشانی و ناراحتی است. برای رسیدن به ساحل آرامش باید با هدایت صحیح غریزه ها و ایجاد تعادل میان نیازهای روحی و جسمی و نگرش صحیح به رویدادها، هدفمندی و تداوم یاد خدا، قوت روحی خویش را افزایش دهیم.

پیام متن:
ذکر و یاد خدا به آدمی قوّت قلب و آرامش روحی می بخشد.

زنده دلی و شادابی ثمره دیگر ذکر
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «بِذِکرِ اللّه تُحْیِی الْقُلوبُ و بِنسیانه مَوتُها؛ با ذکر خدا قلب زنده و شاداب می شود و با غفلت می میرد». از آنجا که حیات انسانی فراتر از حیات زیستی است، خداوند ذکرگویان را کسانی می داند که به حیات طیبه انسانی بار یافته و عقل و دلشان نورانی شده است. قرآن به مؤمنان دستور می دهد که ای اهل ایمان! دعوت خدا و رسول او را اجابت کنید، آن گاه که به سوی آنچه زنده تان می کند فرا می خوانند.

ملاک زندگانی واقعی یا حیات طیبه، توجه به خداست. وقتی دل از یاد خدا غفلت می ورزد، رنجور می شود و مستعد بیماری های روحی و روانی می گردد. تنها درمان این بیماری های توان فرسا که بشر امروز را دچار افسردگی، اضطراب و بی هویتی کرده است، برگشت به معنویت و معطوف کردن دل ها به سوی درگاه خداست.

پیام متن:
ذکر خداوند، عامل زنده دلی و شادابی و نسخه شفابخش بیماری های روحی و روانی.

ذکر و دست یابی به لذت های عمیق معنوی
علاقه مندی انسان به لذت، جزو ذات اوست، ولی تا زمانی که به لذت های معنوی دست نیافته، همه توانش را برای به دست آوردن لذت های مادی متمرکز می کند. او می پندارد لذتی بالاتر از آنها وجود ندارد، در حالی که لذت های مادی، واقعی نیستند و در حقیقت دفع ناراحتی هستند؛ یعنی وقتی تعادل بیولوژیک بدن به هم می خورد، درد و نیازی در وجود انسان ایجاد می شود و با پاسخ به آن نیاز، دوباره تعادل برقرار می شود. سپس شخص به آرامشی دست می یابد که از آن به لذت تعبیر می شود، ولی باید دانست لذت واقعی، لذتی است که انسان با ذائقه دل آن را درک کند. چنین لذتی بر خلاف لذت های مادی، آمیخته با انواع دردها نیست و پس از ارضای آن، از میان نمی رود. برای به دست آوردن چنین لذت های معنوی که بادوام و نامتناهی اند، بزرگان دینی به ویژه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیه السلام رنج و درد را به جان و دل می خریدند. چگونه می توان تصور کرد که کسی آن چنان نسبت به لذت های دنیوی بی اعتنا باشد که با وجود کار سنگین روزانه، شب ها، ساعت ها از خواب چشم بپوشد، به نماز بایستد و به مناجات و راز و نیاز با پروردگار خویش بپردازد؟

حضرت امام سجاد علیه السلام لذت مناجات با خدا را با هیچ لذتی قابل مقایسه نمی داند و از هر لذتی جز شیرینی ذکر خداوند استغفار می کند.

پیام متن:
ذکر، عاملی برای دستیابی به لذت های عمیق معنوی.

بصیرت در مقابل خطا و شیطان به برکت ذکر
حضرت علی علیه السلام می فرماید: یاد خدا سرمایه هر مؤمنی است که او را از شر شیطان حفظ می کند.

چو بر اهل تقوی ز شیطان پست یکی وسوسه خود به دل برنشست
خدا را همان دم به یاد آورند چرا؟ چون به یزدان نکوباورند
امید مجد

قرآن کریم هوشیاری اهل تقوا را در مقابل وسوسه شیطان، به وسیله ذکر می داند که موجبات بینایی و بصیرت آنان را فراهم می آورد.

پیام متن:
ذکر، موجب بینایی انسان هنگام خطا و وسوسه شیطان می شود.

اصلاح عیوب به برکت ذکر
علی علیه السلام می فرماید:

«الذِّکر مِفتاحُ الصَّلاح؛ یاد خدا کلید اصلاح رفتار است».

پیوسته بودن ارتباط با خدا در قالب عبادت و ذکر، سبب دوری از معاصی و اصلاح عیب هاست. کارکرد روانی تلقین به نفس آن است که پس از تکرار چیزی در زبان اثر آن در عمل ظاهر شود. تکرار یاد خدا، سبب غفلت زدایی و توجه به عواقب امور خواهد شد. همین که انسان در بیشتر زمان ها ظاهرا متوجه خدا باشد، سبب می شود باطن وی نیز در پی به دست آوردن رضایت پروردگار باشد و ریشه معاصی و عیوب که غفلت و دوری از خداست، از میان برود. علاج بیماری های روحی و روانی همچون حسد، عجب، کینه و دروغ، جز با توجه به سرچشمه زیبایی ها نخواهد بود. مولوی چه نیک سروده:

ذکر حق پاک است و چون پاکی رسید رخت بربندد برون آید پلید
می گریزد ضدها از ضدها شب گریزد چون برافروزد ضیاء
پیام متن:
ذکر خدا انسان را بر رفع عیوب توانا می سازد.

ذکر و جلب نظر خدا و هم نشینی با او
قرآن می فرماید:

«فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ؛ یاد کنید مرا تا شما را یاد کنم.» (بقره: 152)

از لوازم عشق و محبت میان دو فرد، بحث و گفت وگو و ابراز علاقه میان مُحِب و محبوب است. برای محب، چیزی بالاتر از جلب نظر محبوب نیست. در مقام توجه و علاقه مندی به خداوند، هر اندازه انسان برای به دست آوردن رضای خدا استقامت و تلاش کند، به همان اندازه آتش حب الهی در درونش افزون تر می شود و آثار توجه خدا به خود را ادراک و دریافت خواهد کرد. خداوند خود را هم نشین کسانی می داند که به یاد او هستند. به تعبیر حافظ:

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
پیام متن:
ارتباط تنگاتنگ یاد خدا از بنده، با یاد بنده از خدا.

ذکر، عاملی برای رعایت عدالت و حقوق دیگران
عدالت دینی نقطه التقای دنیا و آخرت و ثمره پربرکت دیگری از عبادت و ذکر است. عدالت اجتماعی در پرتو حذف خودخواهی های فردی و جمعی با جای گزینی فرمان های الهی تحقق می یابد. نمونه های بسیاری از اهمیت به حقوق فردی و اجتماعی دیگران در احکام عبادی منعکس شده است. غصبی نبودن محل نمازگزار و لباس او، نماز جماعت، حج، امر به معروف و نهی از منکر و موارد دیگر، همگی نشانگر نقش عبادت و توجه به خدا در تأمین عدالت اجتماعی است.

پیام متن:
با یاد خدا، راه برای رعایت عدالت و حقوق دیگران هموار می شود.