قداست و عظمت این ماه، دلایل فراوانی دارد; از جمله:

1ـ نزول قرآن کریم که اعجاز علمی، تربیتی و معنوی ادیان و کتاب انسان ساز و حیات بخش اسلام است.

2ـ وجود شب قدر: در بزرگی و شرافت شب قدر همین بس که قرآن کریم در این شب نازل شده است: (انا انزلناه فی لیلة القدر) و شب قدر، از هزار ماه برتر و بالاتر است: (لیلةالقدر خیر من الف شهر). در چنین شبی است که فرشتگان رحمت به رهبری روح اعظم از هرسو فرود می آیند. رحمت و برکات و سلام و تحیات در این شب مقدس از شام گاه تا بامداد برای خلق خدا تداوم دارد. در این شب عزیز، یک رکعت نماز معادل هزار رکعت است و انفاق و اطعام در آن هزار برابر سایر ایام محسوب می شود. حتی یک توبه برابر هزار توبه است. و از همه مهم تر تقدیر و سرنوشت یک سال انسان تا ماه رمضان سال بعد در این شب نورانی معیّن می شود.

3ـ دلیل سوم بر قداست این ماه عزیز، نزول ملائکه الهی به همراه روح اعظم (جبرئیل) به زمین برای امداد انسان ها است.

4ـ در بند بودن شیاطین، دلیل دیگری بر عظمت این ماه است تا مسلمانان به تهذیب و تزکیه خویش پرداخته و از این فیض سالانه نهایت بهره را ببرند. تمام این عوامل، بیان گر مساعدت زمین و زمان برای تحول انسان است. سالی یک بار چنین فرصت با برکتی برای آدمیان به ویژه روزه داران و معتقدان به اسلام پیدا می شود تا مقدرات خویش را به نحو احسن فراهم آورند و عنایات الهی را جلب و جذب کنند، چرا که تمام عوامل خوش بختی آسمانی و زمینی برایش فراهم گردیده است. تنها یک حرکت معنوی و یک تصمیم جدی و ریاضت لازم است که آدمی جهش وار پیش رفت کند.

قدر چیست؟
قَدْر و قَدَر به معنای اندازه گیری اجمالی و تفصیلی است. در این عقیده جمیع فرق اسلامی اتفاق نظر دارند که خدای متعال در شب قدر حوادث و سرنوشت انسان ها را تا سال آتی مقدر و مشخص می کند. در سوره دخان1 می فرماید: (سوگند به این کتاب روشن گر. ما آن را در شبی مبارک (اشاره به شب قدر) نازل کردیم. بی گمان ما همواره هشدارگر و بیم دهنده بوده ایم). در توصیف آن شب می فرماید: (فیها یُفرقُ2 کلُّ امرٍ حکیم…; در آن شب مبارک هر حادثه و کاری که باید واقع شود براساس حکمت از یک دیگر مجزا و مشخص می شود و هرکدام در ظرف زمان و مکان معلومی به وقوع می پیوندد; یعنی خصوصیات و حد و حدود حوادث اندازه گیری و معین می گردد.3

باید به این نکته توجه کرد که این تعیین سرنوشت، مخصوص اشخاص نیست، بلکه جامعه را نیز فرا می گیرد. در این جا سؤالی پیش می آید که آیا مقدرات تعیین شده تا سال آینده ثابت و پایدار می ماند؟ یا این که قابل تحول و دگرگونی است؟

در پاسخ باید گفت: اگر وضعیت روحی و کیفیت زندگی انسان تا سال آتی وضعیت ثابت و استواری باشد و علل و عوامل محیط اجتماعی و خانوادگی و سایر شرایط مساعدت کند، بدون شک مقدرات او نیز دگرگون نخواهد شد; لیکن اگر تغییر ناگهانی در عقیده و رفتارش و یا در وضع اجتماع ایجاد نماید بدون تردید مقدراتش را نیز خدای حکیم تغییر خواهد داد، چرا که در قرآن می فرماید: (اِنّ اللّه لایُغیّر ما بقَوم حتی یغیروا ما بانفسهم;4 قطعاً خداوند متعال سرنوشت فردی و اجتماعی هیچ قومی را تغییر نمی دهد [به خصوص سرنوشتی که در شب قدر مقدر گردیده است] مگر این که آنان روحیات و عمل خود را عوض کنند.)

موجود شدن مقدرات و حوادث مربوط به اشخاص، به شکل تدریجی و مطابق با مقتضیات روحی و فرهنگی آنان تحقق پیدا می کند. گرچه سرنوشت افراد و به تبع آن، جمعیت ها در شب قدر مشخص گردیده است، لیکن به تناسب خط مشی فکری، روحی و عملی و شرایط داخلی و خارجی آن ها است و منافاتی ندارد که حوادث در لوح محفوظ معیّن شده باشد ولی با تغییر عقیده و شیوه عملی که انسان ها پیدا می کند، طبق حکمت و مشیت الهی سرنوشت آنان نیز تغییر پیدا کند. قرآن کریم می فرماید: (یَمحو اللهَ ما یَشاء ویثبت وعنده ام الکتاب;5 خداوند هرچه را که بخواهد محو یا تثبیت می کند و ام الکتاب در پیش او است.)

گرچه لوح محو اثبات به دست قدرت او است منتهای مراتب خواست خداوند براساس قانون و حکمت است و بدون دلیل کاری انجام نمی دهد. از سوی دیگر روایات فراوانی داریم که صدقه و دع، سرنوشت های محتوم را تغییر می دهد. (الدعا یرد القضاء وقد اُبرم ابراماً;6 دع، قضای تثبیت شده را برمی گرداند.)

مادامی که شرایط روحی، فکری و فرهنگی باقی باشد، مقدرات تعیین شده یکی پس از دیگری نمایان می شود، ولی اگر تحول ناگهانی در جهت مثبت و یا منفی در انسان ایجاد گردد، بدون تردید مقدرات تغییر می کند; فی المثل شخصی یک پست و مقام و یا حاجتی را در شب قدر از خدا خواسته و مقدر شده است، لیکن تصادف می کند و کسی را می کشدد و مطابق قانون، زندانی می شود، طبیعی است که در این صورت سرنوشت او تغییر پیدا می کند. حتی ممکن است در سال جاری مرگش مقرر گردیده باشد، لیکن با صدقه و دعای دیگران مرگ معلق وی به تأخیر افتاده باشد و یا با مراجعه به پزشک متخصص و درمان شیمیایی، از سرطان نجات پیدا کرده است، چرا که تحقق مقدرات، فراهم شدن تمام علل و عوامل مناسب یک حادثه لازم است تا معلول ضرورت پیدا کند. هرکدام از عوامل که به علتی فراهم نشود و مقدرات در حدّ اقتضا باقی می ماند. بنابراین باید سعی کنیم از شب قدر به شایستگی استفاده کرده تحولی در عقیده و روحیه و فکرمان به وجود آوریم و از گناهان گذشته به گونه جدی توبه کنیم و اگر ظلمی و حق الناسی به گردن داریم جبران نماییم تا مقدرات ما به وجه نیکوتر تغییر کند.

نکته آخر این که در شب قدر سرنوشت آدمی الزاماً به سود مادی و معنوی انسان نمی شود; این امر بستگی به این دارد که در شب قدر تا چه حدی خود را بسازیم و چه نوع تصمیم سازی کرده و با چه شیوه ای به تلاش و عمل بپردازیم. اگر وجهه همت انسان دنیا باشد و راه های موفقیت و کسب آن را یافته باشد و در شب قدر نیز با همه وجود آن را از خدای منان بخواهد و یا آن شب بخوابد و مشمول دعای فرشتگان قرار نگیرد، در صورتی که شرایط آن کار موجود شود و موانع کار مفقود گردد و انتظارات امکان پذیر و معقول باشد، بی گمان به مقصد مطلوب خواهد رسید. اگر هیچ تغییری در شب قدر در وی ایجاد نشود و این فرصت بزرگ و حیاتی را از دست بدهد، سرنوشت او بر همین مبنا ترسیم خواهد شد، چرا که به حکم حدیث (انما هی اعمالکم ترد الیکم)7 در واقع هر عملی عکس العملی دارد و هر کنشی را واکنشی است و پس از تحقق این گونه اعمال، ناگزیر آثار و عوارض و یا برکات خاص خود را بروز خواهد داد.

راه است و جاه و دیده بینا و آفتاب

تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بی راهه می رود

بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش

تو چون اختر خویش را می کنی بد

مدار از فلک چشم نیک اختری را

درخت تو گر بار دانش بگیرد

بزیر آوری چرخ نیلوفری را

ز دست غیر ننالم چرا که هم چو حباب

همیشه خانه خراب هوای خویشتنم

مولوی

سردبیر

پی نوشت ها:
1ـ آیه 3

2ـ کلمه (یُفرَقُ) به معنای جداسازی و مشخص کردن امور و رخدادها است و این هم جز با تقدیر و اندازه گیری معیّن نمی شود. به ویژه این که کلمه (یفرق) فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد.

3ـ از امام باقر(ع) در همین زمینه نقل شده که فرمود: (یُقَدّرُ فی لَیلة القدر کُلَّ شیء یکون فی تلک السّنه مِن قابلٍ من خیر فما قدّر فی تلک السنة وقَضی فهو المحتوم ولله عزوجل فیه المشیّة; در این شب هر چیزی تا شب قدر آینده مقدر می شود، از خیر و شر، اطاعت و گناه، ولادت و مرگ و روزی، هرچه در آن سال تقدیر شد، و خداوند بر آن حکم براند. حتمی است و خداوند را در آن مشیت است.) اصول الکافی (دارالکتب الاسلامیه تهران) ج4، ص158; وسائل الشیعه (آل البیت) ج10، ص351.

4ـ رعد(13) آیه 11.

5 ـ همان، آیه 39.

6 ـ میزان الحکمه، ج3، ص247، ماده دعا.

7ـ بحارالانوار، ج3، ص90.

منبع :مجله  معارف اسلامی  آذر، دی، بهمن و اسفند 1381، شماره 53