موسیقی از جمله پدیده های هنری جوامع بشری است که از دوران باستان تأثیر بسیاری بر زندگی بشر داشته است. مرتضی حنانه از جمله موسیقی دانان نامدار ایرانی بود که تاثیر قابل توجهی براین عرصه داشت. وی در خصوص موسیقی معتقد است که اگر امروزه بخواهیم موسیقی ایرانی را در لباس تئوریک و بر مبنای ادوار قدیمی آن بشنویم، می توانیم نمونه هایی از آن را در بین ملل شمال آفریقا (تونس و مراکش) و جنوب اسپانیا و به ویژه ترکیه بدست آوریم. می‌بینید که موسیقی ما تا آنجا رفته و حفظ شده اما خود ما آن را گم کرده ایم، حقیقت این است که ما موسیقی را به همه دنیا آموختیم و خود آن را فراموش کردیم. ایشان همچنین بر این باور بود که موسیقی نباید تنها خوشایند گوش باشد، زیرا هنر چیزی نیست که فقط خوشایند باشد. هنر چیزی است که باید همانگونه که در به دست آوردنش رنج ها برده شده در درکش نیز زحمت‌ها کشیده، فکر شود. اگر کاری ساده باشد، هنر نیست، چون هر کسی می تواند دست به آن بزند و من می‌دانم که خیلی‌ها می‌توانند خیلی کارها بکنند اما چون موسیقی زبان خاص خودش را دارد و آموختن آن حداقل ۱۰ سال وقت می‌خواهد جزو کارهای مشکلی است که هنر هم هست. (۱)

زندگی‌نامه و تحصیلات

مرتضی حنانه در ۱۱ اسفند ۱۳۰۱ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود از کودکی به موسیقی علاقه داشت به گونه‌ای که هر چیزی را که تولید صدا می کرد به کار می گرفت و ابزارهایی می ساخت که از خود تولید صداهایی مختلف و گوناگون کنند. او خود در این باره گفته است: «شاید در آن زمان توانایی من در این حد که آلات ساده و مبتدی موسیقی را بسازم نبوده اما به هر حال چیزهایی می ساختم که صداهایی همانند صدای باد، زوزه، صدای حیوانات و صدای عجیب و غریب تولید کنند.»

حنانه از ۱۳۱۳ خورشیدی به مدت چهار سال در هنرستان عالی موسیقی زیر نظر غلام‌حسین ‌مین‌باشیان‌ اصول‌ نظری‌ و عملی ‌موسیقی‌ غربی را فراگرفت و همزمان‌ آموزش‌ فلوت‌ را نزد پیتر دولگف‌ آموخت. در آن زمان، هنرستان موسیقی، ۱۰ موسیقیدان اهل چکسلواکی را برای آموزش به هنرآموزان هنرستان، استخدام کرده بود که مرتضی حنانه آموختن هورن را زیر نظر یکی از این استادان به نام رودولف اوربانتس آغاز کرد. حنانه بعدها به عنوان نوازنده هورن اول، با ارکستر سمفونیک تهران همکاری کرد. در ۱۳۳۲ خورشیدی که جشن هزاره بوعلی سینا برگزار شد، حنانه توانست آثار خود را در حضور شرق شناسانی که برای شرکت در جشن دعوت شده بودند با هم سرایی و ارکستر سمفونیک اجرا کند و این اجرا مورد توجه چرولی سفیر وقت ایتالیا قرار گرفت و این باعث شد که سفیر ایتالیا، بورس هنری آن کشور را در اختیار حنانه قرار دهد و حنانه برای تکمیل تحصیلات و مطالعات خود به مرکز عالی موسیقی واتیکان رفت. پس از فارغ التحصیلی در انستیتوی موسیقی واتیکان به ایران بازگشت و به تدریس سازبندی (ارکستراسیون) و اداره کلاس هورن در هنرستان عالی موسیقی مشغول شد. وی درباره تحصیل در ایتالیا و بازگشت به ایران می گوید: «هنگامی که از ایتالیا به ایران آمدم، زیاد فکر کردم. حال زمانی بود که آن دانشی که آرزویش را داشتم به دست آورده بودم و فقط مانده بود، تصمیم بگیرم با آن دانش چه کار کنم و چه نوع موسیقی ارایه دهم.»

فعالیت‌های هنری

مرتضی حنانه علاوه بر تدریس سازبندی در هنرستان عالی موسیقی به عضویت شورای عالی موسیقی رادیو ایران در آمد در این دوره وی توانست ارکستر سمفونیک رادیو ایران را به نام ارکستر فارابی پایه‌گذاری کند. این ارکستر توانست آثار آهنگ‌سازان ایران را مانند صدیقه شهنیا، فریدون ناصری، فریدون فرزانه، مصطفی کسروی، سیروس شهردار را اجرا و ضبط کند. او در ۱۳۴۵ خورشیدی از طرف رادیوی ایران و بنا به دعوت یونسکو به "تریبون انترناسیونال آهنگسازان رادیو و تلویزیون" اعزام شد و قطعاتی از ارتوریو یکی از ساخته های خود را اجرا کرد که از رادیوی ایرلند و سوئیس پخش شد. پس از افتتاح سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران، حنانه به عنوان مشاور، اقدام به تأسیس کلاس‌ هایی برای تعلیم فنی خوانندگان کرد و ارکستر سازهای ایرانی را تشکیل داد.

این موسیقیدان نامدار در ۱۳۴۸ خورشیدی سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را با عنوان «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» به همراه فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی به عهده گرفت. در سال‌های پایانی دهه چهل با توجّه به تجربه‌های سینمایی که در ایتالیا اندوخته بود به موسیقی فیلم روی آورد و آثار بی‌بدیلی در این عرصه خلق کرد. بنابراین یکی دیگر از فعالیت های هنری، مرتضی حنانه خلق آثاری برای فیلم های مستند بود، برای نمونه در ۱۳۲۵ خورشیدی برای‌ فیلم‌ مستند ایران‌ سرزمین‌ طلای‌ سیاه ‌و سپس‌ برای ‌فیلم‌ تاریخی‌ بهلول‌/ دیوانه عاقل‌ «سمفونی» نوشت. همچنین در ۱۳۴۲ خورشیدی موسیقی‌ متن‌ ساحل‌ انتظار را ساخت. تهیه و تنظیم موسیقی متن مجموعه تلویزیونی هزاردستان از کارهای شاخص دیگر حنانه بود. حنانه هزاردستان را در هفت قسمت نوشت و این کار به لحاظ رنگارنگی تم‌ ها، اثری بسیار پرمایه است و موسیقی این فیلم مردمی ‌ترین کار حنانه به‌ شمار می‌ آید و آهنگ ساز در این اثر، به خوبی توانسته حال‌ و هوای تهران را در ۱۳۲۰خورشیدی را منتقل کند. موسیقی فیلم ها و سریال هایی چون قلندر (علی حاتمی)، تپه های مارلیک (ابراهیم گلستان)، فرار از تله (جلال مقدم) و موج گلیم (سیامک بیات) از دیگر آثار وی هستند. (۲)

اثر "کاپریس برای پیانو و ارکستر" مهم ترین اثر مرتضی حنانه است که به مدت ۳۰ سال و بر مبنای آخرین دست‌ آوردهای وی روی موسیقی چندصدایی ایران نوشته شده است. این اثر یک بار با ارکستر مجلسی تلویزیون ملی ایران در ۱۳۴۷ خورشیدی و بار دیگر در ۱۳۶۹ خورشیدی با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری فریدون ناصری اجرا شد. امیرعلی حنانه درباره سبک و ایده های ذهنی پدرش می گوید: مبنای کار مرتضی حنانه براساس موسیقی ملی ایران بود. تز ایشان درباره آفرینش بر مبنای مُدهای موسیقی ایران است نه براساس آفرینش بر مبنای موسیقی کلاسیک غرب! بنابراین وقتی شخصی سَبکش را مشخص کرده است و ایده، فکر، سنتز و آنتی‌تزش را می‌داند، دیگر نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم، ایشان اپرا کار کنند. فکر و مبنای آهنگ‌سازی مرتضی حنانه مخالف این شکل آهنگ‌سازی یعنی اپرا است. اپرا بر مبنای صرف، یک‌سری قواعد مشخص موسیقی غربی دارد که طبق آن نوشته می‌شود. واضح است که در آهنگ‌سازی مرتضی حنانه این قواعد وجود ندارد. سبک آفرینش موسیقی حنانه، براساس مقام‌های موسیقی ایران است و تمام.

از دیگر فعالیت‌های علمی و هنری این محقق بزرگ موسیقی، پژوهش درباره نسبت دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی و ساختار آن بود. وی با بررسی متونی مانند مقاصدالالحان و جامع الالحان عبدالقادر مراغه‌ای، تحلیل و تدقیق در ریشه واژه‌های به کار رفته در موسیقی و پرده‌بندی سازهای ایرانی، همچنین مقایسه موسیقی روم و یونان با موسیقی ایرانی در صدد کشف ساختار و سازمان ردیف موسیقی ایران برآمد. او نتیجه پژوهش خود را در کتابی به نام «گام‌های گم‌شده» آورده است.

گام‌های گم‌شده

یکی از آثار بی‌بدیل مرتضی حنانه در عرصه هنر و موسیقی کتاب گام‌های گمشده نام دارد در این اثر نویسنده می کوشد تا آنچه که از موسیقی ایرانی در دسترس است با کمک معانی و مفاهیم لغات و اصطلاحات متداول بررسی شود.
در حقیقت حنانه در این کتاب می خواهد به یک رشته ارتباط منطقی و به ویژه "نظری" میان اجزای مختلفِ موسیقیِ ایرانِ امروز دست یابد و چنانچه تشریح نکته ای دشوار باشد، در حد امکان می کوشد تا مطالب را به زبان ساده بیان کند. از جمله بخش‌های این کتاب می‌توان به تفحص و تعمقی بر آنچه که تا امروز از موسیقی ایران به جای مانده است، اصطلاحات متداول و متروک در موسیقی ایران، دستگاه های موسیقی ایران، ارتباط دستگاه شور با چهار مقام منتسب به آن، گوشه های موسیقی ایرانی، ارتباط بین دستگاه ها، گام کنونی موسیقی ایران، کوششی در جست و جوی گام راست، تار ساز ملّی ایران امروز، سیر تاریخی گام شور، تئوری موسیقی یونان، تئوری موسیقی قرون وسطای رُم، کوششی در جست و جوی دوبل گام موسیقی مشرق زمین و دستگاه همایون و مقام اصفهان اشاره کرد. این کتاب به وسیله انتشارات سروش منتشر شده است.

خاموشی

سرانجام این هنرمند نامدار در ۲۴ مهر ۱۳۶۷ خورشیدی پس از گذراندن یک دوره بیماری سرطان، چشم از جهان فرو بست و در جوار امامزاده طاهر در کرج به خاک سپرده شد.

منابع:

۱- موسیقی فیلم در ایران، گفت و گو با مرتضی حنانه، هنر و معماری، نشریه فارابی، پاییز ۱۳۶۸- شماره۶۴

۲-  نامه فیلم خانه ملی ایران. شمارة دوم، زمستان ۱۳۶۸، ص ۶۵، «گفت‌وگو با مرتضی حنانه.»