حسن انوری را به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار زبان و ادب، می‌شناسند، ادیبی بزرگ که آثار و تألیفات سترگ و ستودنی او در پهنه ادبیات، گواهی بر غنای ادب فارسی است. اندیشمندی پرتلاش و دلسوز که خستگی ناپذیر به کار خود ادامه می دهد و همواره بخشی از بار فرهنگی ایران زمین را دهه های گذشته بر دوش داشته است. از انوری به عنوان آموزگار انسانیت و انسان دوستی، نیز نام می برند. حافظ‌پژوهی، فرهنگ‌نویسی و عضویت پیوسته در فرهنگستان زبان و ادب فارسی از دیگر فعالیت های این ادیب به شمار می روند.

زندگینامه و فعالیت های ادبی

حسن انوری در ۱۳۱۲ خورشیدی در یکی از شهرستان های آذری زبان کشور، تکاب چشم به جهان گشود. او با پایان بردن تحصیلات متوسط و دانشگاهی موفق به اخذ درجه دکتری در رشته زبان و ادبیات فارسی در ۱۳۵۰ خورشیدی شد. انوری افزون بر تدریس در دانشگاه‌های مختلف در سالیان متمادی با سازمان کتاب‌های درسی وزارت آموزش و پرورش و مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و دانشگاه پیام‌نور همکاری داشت و چندین سفر مطالعاتی به کشورهای آلمان و آمریکا انجام داد. همچنین در مقطعی او سرپرست گروه تدوین کتاب «فرهنگ بزرگ سخن» بود. این کتاب، در دوره بیست و یکم انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان کتاب سال برگزیده شد.

انوری در خصوص چگونگی علاقه مندی خود به ادبیات فارسی می گوید:‌ «حقیقت این است که وقتی دیپلم گرفتم، نمی‌خواستم ادبیات بخوانم، کتاب سیر حکمت در اروپا نوشته فروغی را خوانده بودم و به فلسفه علاقه‌مند شده بودم و می‌خواستم فلسفه بخوانم. در دانشگاه تبریز رشته فلسفه ثبت‌نام کردم. مسوول ثبت‌نام گفت هر شخص می‌تواند در ۲ رشته ثبت‌نام کند، من ادبیات فارسی را نیز برای شما اضافه می‌کنم. وقتی که نتایج اعلام شد، در هر ۲ رشته رتبه اول شدم. در رشته ادبیات فارسی اسم‌نویسی کردم و در حقیقت می‌شود گفت سرنوشت، من را به ادبیات کشاند.»

تدریس در دبیرستان‌های تکاب،‌ تبریز و تهران،‌ همکاری با سازمان کتاب های درسی، همکاری با سازمان لغت نامه دهخدا و تالیف بخشی از جلدهای لغت نامه دهخدا،‌ تدریس نقد ادبی در رشته روزنامه نگاری دانشکده علوم ارتباطات و علوم اجتماعی، تدریس ادبیات فارسی و سرپرستی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم ورزشی،‌ متون قدیم فارسی (شاهنامه، حافظ و سعدی ) و دستور زبان فارسی تربیت معلم و تالیف ۹ جلد کتاب درسی برای آن دانشگاه، مجموعه ادب فارسی، مجموعه گنج ادب از جمله فعالیت های انوری به شمار می روند.

اهمیت زبان فارسی از نگاه انوری

انوری معتقد است که زبان فارسی برای ملت ایران اهمیت خاص دارد زیرا وسیله تفهیم و تفاهم میان اقوام گوناگون ایرانی است. اگر زبان فارسی نباشد و نبود، هویت ایرانی کاملا مخدوش بود. از جهت دیگر به علت این‌که آثار بسیار مهم ادبی در این زبان به وجود آمده، یکی از زبان‌های مهم دنیا است. در حقیقت میان ۶ هزار زبانی که در دنیا وجود دارد، تعداد این نوع زبان‌ها حتی به ۲۰ زبان هم نمی‌رسد. از این نظر زبان فارسی، یکی از زبان‌های درخشان تاریخ بشر است. ادوارد برون مستشرق نامدار انگلیسی، که به چندین زبان مسلط بود، زبان فارسی را بر زبان‌های دیگر ترجیح می‌داد و می‌گفت زبان شیرینی است. زبان فارسی یک موسیقی خاصی دارد که در بعضی از زبان‌های دنیا وجود ندارد.

او در خصوص املای زبان فارسی گفته است: املای زبان فارسی درست‌ شدنی نیست، زیرا خط فارسی خطی است که اتصال و انفصال در آن یک نوع نابسامانی به‌وجود آورده است. هرفردی یک نوعی از خط فارسی برداشت می‌کند، مثلا عده‌ای به اتصال و عده‌ای به انفصال اعتقاد دارند. فرهنگستان زبان فارسی، یک شیوه خط فارسی درست کرده است، مثلا در اضافه امثال «خانه من» همزه کوچک (ء) روی (ـه) قرار می‌گیرد.

امروز زبان انگلیسی نه تنها زبان فارسی بلکه تمام زبان‌های دنیا را مورد هجوم و خطر قرار داده است. در ایران، فرهنگستان زبان فارسی، در مقابل اصطلاحات خارجی، واژه‌سازی می‌کند و نزدیک به ۳۰‌هزار واژه ساخته است اما متاسفانه جز در میان عده معدودی این واژه‌ها جا نیفتاده است. بنابراین زبان فارسی هم مثل زبان‌های دیگر دارای مخاطراتی است اما به نظر من زبان فارسی به علت داشتن آثار مهم ادبی که پیشتر گفتم از قبیل شاهنامه، دیوان کبیر مولانا، کلیات سعدی، دیوان حافظ و ... ماندگار است.

انوری همچنین در خصوص اصطلاحات خارجی معتقد است که چاره‌ای جز قبول آن‌ها نیست، اگرچه فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای آن‌ها معادلی درست کرده است اما متاسفانه مردم به‌کار نمی‌برند و این هم یکی از مخاطراتی است که زبان‌های دیگر را تهدید می‌کند. زبان به جایی می‌رسد که یک زبان بین‌المللی به وجود بیاید.

زبان در حال دگرگونی است و فرهنگ نشان‌دهنده‌ واژگان زبان در مقطع ویژه تاریخی است و باید هم‌راستای دگرگونی‌ها، دگرگون شود و فرهنگ‌های نو نوشته شود. هر سال در جهان هزاران اختراع پدیدار می‌شود و در زمینه‌ اندیشه‌ بشری هزاران مفهوم ساخته می‌شود. همه این‌ها نام می‌خواهند. این نام‌ها، واژه‌های نوینی هستند که باید وارد فرهنگ‌ها شوند. ملتی که فرهنگ روزآمد و برپایه‌ نیازهای جهان امروز ندارد، می‌توان گفت در دنیای امروز زندگی نمی‌کند. نیاز به فرهنگ لغات یک نیاز پایه‌ای مدنی است.

حافظ از نگاه حسن انوری

از دریچه نگاه انوری حافظ از نظر هنرِکلامی به جایگاهی دست یافته که کمتر شاعری در زبان فارسی بدان اوج رسیده است اما فراتر از این حافظ در عین دستیابی بدان اوج هنری از نظر فکری و محتوایی شعرش گویی انگشت روی روان مردم ما می گذارد. از آلام و غم های ما سخن می گوید. از دل تاریخ ایران نوعی تفکر و شیوه زندگی بیرون آمده است که دقیقا نمی دانیم ظهور نخستین آن در کدام عصر بوده است. شاعران بعد از حافظ اغلب تحت تاثیر حافظ بوده اند اگر چه نتوانسته اند به او نزدیک شوند. کمتر شاعری است که در ۶۵۰ سالی که از زمان حافظ می گذرد که نخواسته باشد، حافظ را به اصلاح شاعران جواب گوید یا غزلی از او را تضمین کند. حتی افرادی بوده اند که تمام دیوان حافظ را جواب گفته اند یعنی در همان وزن و قافیه غزل های حافظ، غزل سروده اند. در میان شاعران معاصر هم اغلب به تصریح یا به اشاره از حافظ اسم برده اند.

مجموعه هشت جلدی فرهنگ سخن، اثر انوری

این مجموعه بزرگترین فرهنگ از سلسله فرهنگ های سخن است. انوری در این باره می گوید: ما خواسته ایم با تالیف این فرهنگ گامی هر چند کوچک در راه تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی بر داریم. نخستین چیزی در باره فرهنگ نویسی فارسی تحت تاثیر قرار می گیرد، کندی تحول این زبان در طول تاریخ است. انوری اعتقاد دارد که مردم بدون تحصیلات خاص، زبان رودکی و فردوسی را هم می فهمند یا حتی ساخت هایی از کلام همانند ساخت های رودکی و فردوسی به کار می برند که این نشان دهنده این واقعیت است که تحول در زبان فارسی بطنی بوده است. فرهنگ نویسی که می خواهد، فرهنگ جامع بنگارد، ناگریز است از اینکه از واژگان محمدبن وصیف سگزی و ابوشکور بلخی گرفته تا واژگان جمال میرصادقی را موضوع کار خود بداند و چنین است که در فرهنگ ما این عناصر زبانی از یک هزار و صدسال پیش تا امروز در کنار هم قرار گرفته اند. حسن انوری از ویژگی های دیگر فرهنگ نگاری فارسی را وابستگی زبان به فرهنگ پردامنه و دیرپای ایرانی می داند. فرهنگ نگار ایرانی با میراث فرهنگی بسیار گسترده معطوف به زبان سروکار دارد که فرهنگ نگار یک جامعه زبانی جدید یا جامعه ای که تاریخی بلند ندارد از آن برکنار است. انوری در خصوص مجموعه هشت جلدی فرهنگ سخن می گوید:‌«اگر چه سرنوشت من چنان بوده که از روزگار جوانی از آن گاه که هنوز سنین عمرم به ۳۰ نرسیده بود در جمع مولفان لغت نامه دهخدا قرار گیرم و بیش از ۳۵ سال در کار تدوین بخش هایی از لغت نامه دهخدا و لغت نامه فارسی عمر سپری کنم، هرگز گمان نمی کردم در سنین سالخوردگی لغت نامه نویسی به طور شبانه روزی و طاقت فرسا مرا به خود مشغول دارد.»

منابع:‌

۱. زندگی‌نامه خودنوشت، دکتر حسن انوری

۲. حافظ از نگاه دکتر حسن انوری