حبیب‌الله ذوالفنون از برجسته‌ترین تقویم‌نویسان معاصر به شمار می‌رفت که در عرصه ادبیات، ریاضیات و تفسیر قرآن نیز اندیشمندی متبحر و کم نظیری بود. او که افزون بر نجوم در زمینه تناسب مکعبات هم به نظریات نوینی دست یافت و دیدگاه‌هایش تا مدت‌ها از توجه اساتید علم ریاضی و مهندسی دور نماند.

در زمان حاضر تقویم های کوچک جیبی، رومیزی و دیواری که در اختیار داریم و با یک نگاه سطحی روزهای هفته و تاریخ روز در هر یک از ماه های ایرانی و اسلامی و میلادی را از آن در می یابیم و هر فردی که بهره جزیی از خواندن و نوشتن داشته باشد، می تواند با مراجعه به این نوع تقویم ها تاریخ مورد نظر را در هر سه تقویم یاد شده بدست آورد.

اگر چه امروزه این کار بسیار ساده و سهل به نظر می آید اما آنهایی که با تاریخچه پیدایش و سرگذشت هر یک از این تقویم ها مختصر آشنایی دارند، خوب می دانند که در طول تاریخ انسان های متفکر برای کشف و پیدایش این مسایل چه تلاش هایی را به کار برده اند و چه رنج هایی را تحمل کرده اند، این کار نه تنها نتیجه سال ها بلکه حاصل سده ها تلاش و کوشش پیگیر و مداوم انسان های آگاه و متفکر است که توانسته اند، کلید رموز علم افلاک را بدست آورده، ‌ قانون و مقررات حاکم در سیر زمین و ماه و ستارگان را دریابند و با رصد ستارگان و سیارات آسمان بالای سرخویش و تعقیب مداوم آنها و کسب ممارست و تجربه کافی، امروز می توانند نه تنها اوضاع و احوال سال و ماه را بیان دارند، بلکه توانسته اند از مواضع ستارگان و روابط آنها از لحاظ اجتماع، کسوف و خسوف در زمان های آتی ما را با خبر سازند و پیشگوی های علمی انجام دهند. (۱)

از میان منجمان و تقویم نگاران معاصر می توان به حبیب الله ذوالفنون اشاره کرد، دانشمند و تقویم نویس ایرانی که تقویم رسمی کشور حاصل کوشش و پیگیری های او به شمار می رود. او درباره حرکت ماه به کشفیاتی جدید دست یافت و در این راستا جدول نجومی پیشرفته ای ترسیم کرد که حاصل بیش از ۴۰ سال مطالعه و بررسی علمی و فکری او در علم نجوم بود.

شیخ ذوالفنون از بزرگترین تقویم نویسان عصر خود بوده و مستخرجات او در عرصه تقویم از سوی بسیاری از تهیه کنندگان تقویم مورد بهره برداری قرار می گرفت. ذوالفنون که افزون بر نجوم در رشته ریاضیات و هندسه هم تبحر قابل توجهی پیدا کرده بود در زمینه «تناسب مکعبات» هم به نظریات نوینی دست یافته و دیدگاه های او در این‌باره مدت ها مورد توجه و عنایت اساتید علم ریاضی و مهندسی بود. از حبیب الله ذوالفنون در زمینه تفسیر قرآن اثری هم به زبان فارسی چاپ و منتشر شده است. (۲)

زندگی نامه

حبیب الله ذوالفنون عراقی طهرانی در ۱۲۴۰ خورشیدی در یکی از شهرستان های تابع اراک چشم به جهان گشود. او برای تحصیل علوم دینی به نجف اشرف مهاجرت کرد و به مدت ۱۰ سال در نجف نزد میرزا حبیب الله رشتی به تحصیل علم پرداخت. ذوالفنون سپس ۶ سال را به ترتیب در شهرهای بوشهر، شیراز و اصفهان زندگی کرد. در اصفهان از حوزه درس بزرگانی چون میرزا جهانگیر خان قشقایی، آقا میرزا حسن کرمانشاهی و آخوند ملافتحعلی اراکی بهره‌ مند شد. او در ۱۳۱۷ خورشیدی به تهران آمد و به گفته خودش در همین شهر ماند و در مدرسه سپهسالار و نیز دارالمعلمین مرکزی که از مهمترین مراکز تربیت معلم بود به تدریس پرداخت.

ذوالفنون عراقی منجمی فاضل و مستخرج تقویم بود و تقویم استخراجی ذوالفنون تا چندین سال در سالنامه پارس، چاپ و منتشر می‌شد. وی در حکمت الهی، فقه، ادب، تفسیر، ریاضیات و هیات و نجوم، استاد بود و آن‌ها را تدریس می‌کرد. او همچنین به ۲ زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود. حرکت قَمَر و دیوان اشعار از آن جمله‌اند. اگر چه ذوالفنون در فقه، حدیث و ادب عربی دستی داشت اما اشتهار او در ریاضی و نجوم و به ویژه استخراج تقویم در ایران در سال های متمادی بوده و مهمترین دستاورد نجومی او نیز همین مجموعه تقویم‌هاست. (۳)

مسیر علمی و استخراج تقویم

ذوالفنون از فرد معینی به عنوان استادش در ریاضیات و نجوم یاد نکرده است اما برپایه نقل قول هایی از عبدالرزاق بغایری، ملاعلی محمد اصفهانی را استاد ذوالفنون در ریاضیات دانسته است. در خصوص اینکه ذوالفنون در چه دورانی تقویم را استخراج کرده است، نقل قول هایی مختلفی وجود دارد اما مسلم است که در سال های ۱۳۰۹ خورشیدی تا ۱۳۳۲ خورشیدی تقویم استخراج شده ذوالفنون در سالنامه پارس به چاپ می رسید. (۴)

در نخستین تقویم چاپ شده از این مجموعه تقویم های شمسی، قمری و میلادی و نیز هنگام غروب آفتاب ذکر شده اما از ۱۳۱۰ خورشیدی تقویم های سه گانه و هنگام اذان صبح نیز درج شده است. این تقویم ها با همین شکل و محتوا تا ۱۳۳۲ خورشیدی استخراج و چاپ می شدند. اگر چه ذوالفنون اینها را تقویم رسمی کشور خوانده اما به روایت سالنامه پارس، تقویم های استخراجی ذوالفنون تنها یکی از انواع تقویم های مختلفی بوده که سالیانه در کشور منتشر می شده است.

ذوالفنون هیچگاه روش و ادله اش را در استخراج داده های نجومی بیان نکرده در حالی که سیدجلال الدین طهرانی که او نیز در همان دوره ذوالفنون چند سال تقویم سالیانه استخراج می کرد، روش کار خود را در این زمینه شرح داده است. هر چند میان این ۲ تقویم در خصوص اعلام روز نخست ماه های قمری اختلاف چندانی دیده نمی شود اما در مورد لحظه تحویل سال میان طهرانی و ذوالفنون همواره اختلاف وجود دارد. (۵)

منابع تقویم ذوالفنون

منابع ذوالفنون برای استخراج تقویم ها به ۲ دسته تقسیم می شود؛ منابع نجومی دوره اسلامی که طهرانی نیز از آنها استفاده می کرده و بر همین پایه تفاوتی میان داده های این ۲ دیده نمی شود و منابع استخراج داده های نجومی جدید که در آن هم تفاوتی میان داده های این ۲ وجود ندارد.

به جز این تقویم ها دیگر آثار ذوالفنون یادداشت هایی است که در سالنامه پارس در موضوع های مختلف ریاضی و نجومی به چاپ رسیده است. در ۱۳۲۴ خورشیدی در وزارت فرهنگ برای تهیه و تدوین یک زیج(مجموعه‌ای از جدول‌ها که مقادیر کمیت‌هایی که برای تعیین موضع سیاره‌ها به کار می‌رفته است) و نیز تربیت گروهی از شاگردان برای پرداختن و به امور نجومی با ذوالفنون قراردادی بسته شد. برخی از منجمان کتاب زیج ذوالفنون را به ذوالفنون نسبت داده اما کتابی با این نام هیچگاه به چاپ نرسیده است. عبدالرزاق بغایری نیز از کتابی از ذوالفنون درباره دیدگاه های وی درباره حرکات ماه یاد کرده که این کتاب نیز هیچگاه چاپ نشده است. ذوالفنون شاگردانی داشت که عبدالرزاق بغایری از زمره آنها دانسته شده است، اگرچه بغایری هیچگاه به اینکه شاگرد ذوالفنون باشد، اشاره ای نکرده است. (۶)

سرانجام

سرانجام ذوالفنون، پس از سال ها مطالعه و پژوهش در علم نجوم در سوم دی ۱۳۲۶ خورشیدی چشم از جهان فروبست.

پی نوشت:

۱. علی زمانی قمشه ای، هیات و نجوم اسلامی، ج۱، ص۱۰۹،

۲. ارسطو، درآسمان، اسماعیل سعادت، تهران، هرمس ۱۳۷۹، ص ۱۱۰

۳. محمدمحسن آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، مشهد، قسم ۱۴۰۴

۴. محمدمهدی موحدی، زندگینامه مشاهیر رجال پزشکی معاصر ایران، ج۱، تهران، علوم و فنون، ۱۳۷۱، ص ۲۴۹–۲۵۱.

۵. قاسم صافی، گفتارهایی درباره چندتن از رجال ادب و تاریخ ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷، ص ۱۳۶-۱۳۷.

۶. حسین محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، تهران ۱۳۵۴-۱۳۶۸ ش