رسانه‌های جمعی با حضور گسترده در زندگی افراد، به ‌عنوان منبع اصلی کسب اطلاعات، اثرات مهمی بر سلامت عمومی دارند. در صورت هماهنگی بین سیاست‌های نظام سلامتی با سیاست‌های رسانه‌های جمعی، می توان از رسانه‌ها برای فرهنگ ‌سازی در مقوله سلامت استفاده و سریع تر به نتایج مطلوب دست یافت.

نزدیک به یک سال از تاریخ شناسایی ویروس کرونا میگذرد. این ویروس موسوم به «کووید۱۹» اواسط ماه دسامبر ۲۰۱۹ (۲۴ اذر ۱۳۹۸) در شهر ووهان واقع در مرکز چین گزارش شد. ابتدا از این بیماری به عنوان ذات الریه نام برده می شد اما کمیسیون ملی بهداشت چین در ۳۰ دسامبر سال ۲۰۱۹ (۹ دی ماه ۹۸) به صورت رسمی شیوع این ویروس را در چین اعلام کرد.

از آن زمان تا کنون افراد بسیاری یا به آن مبتلا شده و یا جان خود را از دست داده‌اند. آمارها نشان می‌دهد در کشورمان یک میلیون ۱۷۰ هزار و ۷۴۳نفر به این ویروس مبتلا و ۵۴ هزار و ۳ نفر در اثر آن فوت شده‌اند. در طی این مدت رسانه‌ها به دلیل نقش و اهمیت‌شان فعالیت‌های بسیاری در زمینه‌های مختلف پوشش‌ دهی اخبار، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی انجام داده‌اند که انجام این فعالیت‌ها به تنهایی برای اثربخش بودن کفایت نمی‌کند. در واقع رسانه‌ها باید با شیوه‌های اقناع سازی درست مخاطب آشنا باشند و قبل از هر گونه تغییر، عادت رفتاری درست و جدید را معرفی نمایند. امری که همواره در کشور ما از نظر اصحاب رسانه مغفول مانده است. اهمیت توجه به چنین نکاتی سبب شد پژوهشگر ایرنا با «امید جهانشاهی»، کارشناس رسانه به گفت و گو بنشیند.مشروح این گفت و گو را در ذیل می‌خوانید:

برای مهار کرونا نیازمند سیاستگذاری ارتباطی هستیم

جهانشاهی در خصوص اینکه رسانه چگونه می‌تواند در مهار کرونا موثر باشد، گفت: با وجود همه اهمیت و جایگاهی که رسانه‌های جمعی و جریان اصلی در بحران‌ها دارند اما در مواجهه با کرونا به سیاستگذاری ارتباطی نیاز داریم. چون انسان یک حیوان اجتماعی است و به چیزهایی توجه نشان می‌دهد که دیگران توجه نشان می‌دهند. انسان به واسطه ترس درونی از انزوا همیشه تابع جمع و گروه همراهانش است. در واقع شبکه اجتماعی ما و هنجارهای اطراف ما هستند که تعین می‌کنند چه رفتاری خوب است و چه رفتاری غیر قابل قبول. لذا وقتی می‌خواهیم رفتاری را تغییر دهیم و یا یک رفتاری را ترویج دهیم، نباید به پیام‌های رسانه‌های جمعی و یا تبلیغاتی مثل بیلبورد اکتفا کنیم. بلکه نیاز به استراتژی ارتباطی داریم که در همه سطح شهرها ساری و جاری باشد. مثلا برای تبلیغ فیلم پارک ژوراسیک، چرخ دستی‌های برخی فروشگاه‌های بزرگ را به شکل دایناسور ساختند و این تبلیغ را به مراتب موثرتر از تبلیغ بیلبوردی یافتند. کوتاه سخن اینکه همه شهر باید آکنده باشد از نشانه‌ها و نمادهایی که پیام‌هایی روشن، شفاف و ساده می‌دهند. در سوئد که حتی ماسک زدن اجباری نیست اما در عین حال در بسیاری از فروشگاه‌ها عروسک‌های ویژه کریسمس با ماسک عرضه شده است.

وی ادامه داد: البته برخی توصیه‌ها را مردم راحت‌تر می‌پذیرند. مثلا دست شستن راحت‌تر پذیرفته می‌شود چون رفتار آشناست. اما برخی رفتارها آشنا نیستند مثل فاصله گذاری اجتماعی. لذا برای اقناع مردم به رعایت فاصله نیازی به ترس از مرگ نیست بلکه تنها چسباندن برچسب‌هایی بر سطح زمین برای نشانه گذاری فاصله لازم وکافی است. مردم نیز پس از مدتی خود به خود این فاصله را رعایت خواهند کرد بدون اینکه نیازی به پخش آژیر خطر از رادیو تلویزیون و اعلام وضعیت قرمز باشد.

این کارشناس رسانه افزود: اگر قرار است مردم یک عادت رفتاری را تغییر دهند لازم است پیش از آن، رفتار جایگزینی تبلیغ شود. برای مثال قبل از آنکه این جمله تکرار شود که در خانه بمانید، بگویند مردم در خانه چه کارهایی می‌توانند انجام دهند. مثلا از محاسن گفتگو و از تاثیرات آن در آرامش و همدلی زوج‌ها سخن بگویند. از بازی با کودکان و اهمیتش در رشد استعداد و تربیت کودکان بگویند.

وی گفت: در تنظیم نمادها و پیام ها در نظر گرفتن ویژگی‌های روانی مردم و روانشناسی اجتماعی جامعه مهم است. همانطور که برجسته سازی خطر مرگ در سطح جامعه اثرات نامناسب دارد، القای غیر مستقیم این نکته که خطر کرونا هم کاهش یافته، نادرست است. زیرا تجربه نشان داده است اطمینان دادن از قطعی بودن شکست کرونا میزان همراهی مردم را پایین می‌آورد اما تصدیق عدم قطعیت از زمان پایان کرونا و پیچیدگی ویروس ،مشارکت و همراهی را بالا می برد. نکته مهم تکرار مداوم پیام و همه جا حاضر بودن نمادها در همه سطح شهرها است.

رسانه‌های محلی در مهار کرونا نقش موثری ایفا کرده‌اند

جهانشاهی در خصوص نقش رسانه‌های محلی در مهار کرونا گفت: تجربه‌های متعدد در کشورهای مختلف نشان داده است که رسانه‌های محلی ظرفیت خوبی برای کمک به مدیریت بحران‌ها داشته‌اند. کرونا برای روزنامه نگاری محلی هم فرصتی به دست داد تا عرض اندامی کند. چون آمار تلفات، نقل اعداد نیست، قصه آدم و حکایت درد است. از این رو روزنامه نگاری محلی به واسطه نگاه نزدیکتر و همدلانه‌تر با قربانیان همشهری و هم محله‌ای بیشتر دیده شد چون بهتر درک شد.

وی افزود: ما باید بتوانیم از این ظرفیت بهتر و بیشتر استفاده کنیم و واقعاً لازم است که وضعیت رسانه‌های محلی ارتقا پیدا کند و توجه جدی به این بخش بشود. ایجاد رشته روزنامه نگاری در مراکز استان‌ها و توجه به اقتصاد سیاسی رسانه‌های محلی در این زمینه راهگشاست.

رسانه‌های اجتماعی سواد سلامت را افزایش داده‌اند

این کارشناس رسانه در خصوص نقش رسانه‌های اجتماعی در افزایش آگاهی برای مهار کرونا گفت: وقتی از تفاوت شرایط انسان امروز در مقایسه با صد سال پیش و در دوران شیوع آنفولانزای اسپانیایی (و یا اچ وان ان وان که بیش از ۵۰ میلیون نفر را کشت) سخن به میان می‌رود عمدتا پیشرفت‌های پزشکی و توسعه امکانات درمانی و ظرفیت‌های تجهیز منابع برای مدیریت بحران ذکر می‌شوند. اما در کنار این موارد، رسانه‌های اجتماعی را هم باید اضافه کرد به این خاطر که ظرفیت‌های خوبی را در مواجهه با بحران‌ها از خود نشان داده‌اند. تجربه نشان داده است رسانه های اجتماعی نقش زیادی در آرامش بخشی و ایجاد درک مشترک و همدلی داشته اند. رسانه‌های اجتماعی ظرفیت‌های اطلاع رسانی را به شدت افزایش داده‌اند که قابل قیاس با قبل نیست. البته در کنار ظرفیت‌های خوبی که ایجاد کرده‌اند، آسیب‌هایی هم دارند مثل اخبار جعلی که لازم است توجه جدی به ارتقای سواد سلامت و بخصوص سواد انتقادی سلامت داشته باشیم و برای آن برنامه ملی تدوین شود. ارتقای سواد دیجیتال یکی از اولویتهای مسوولان در مواجهه با بحران‌های گسترده ای مثل کرونا باید باشد چون امروز عصر رسانه‌های اجتماعی است.