موسیقی کلاسیک به جهت دارا بودن پایه های علمی و بهره گیری از نبوغ اساتید برجسته از لحاظ تکنیک و چه از لحاظ مضمون به بالاترین درجه ممکن رسیده است و می توان عنوان هنر برتر را به آن اختصاص داد؛ هنری که امروزه جایگاه ویژه‌ای در میان تمامی ملل جهان یافته است که اساتید ایرانی نیز در این هنر سهم بسزایی دارند و هر یک به فراخور سطح معلومات و توانایی های خود توانسته‌اند در این عرصه حرفی برای گفتن داشته باشند که از میان آنها ابوالحسن صبا به عنوان شناخته شده‌ترین چهره جایگاه ویژه ای دارد.

تولد و خانواده

ابوالحسن صبا در ۱۲۸۱ خورشیدی دیده به جهان گشود. پدرش کمال‌السلطنه ادیب و مردی اهل فرهنگ و علاقه‌مند به موسیقی ایرانی بود. مادرش صبا در مورد او می گوید: زمانی که وی کودک بود، با بستن تارهایی به انگشتان خود صدای سازهای مختلف را تقلید می‌کرد.

تحصیل و آموزش موسیقی

ذوق و نبوغ سرشار موسیقی او از کودکی پدیدار و روشن بود. نخستین سازی که صبا با آن آشنا شد، سه‌تار بود. صبا هنوز کودکی خردسال بود که پدرش کمال‌السلطنه او را برای مشق سه‌تار به منزل آقا میرزاعبدالله از بزرگ‌ترین اساتید سه‌تار برد و صبا در آنجا سه‌تار نواخت.

صبا تحصیلات خود را در مدرسه آمریکایی تهران آغاز کرد و از جمله موفق ترین و بی‌شک مشهورترین فارغ‌التحصیل این مدرسه بود. وی طی مدت ۱۸ سال تا پایان تحصیلات خود در مدرسه موسیقی موفق به یادگیری چندین ساز شد. در ابتدا کمانچه و سپس ویولن، تار و سه تار را نزد اساتید خود فراگرفت و در مکتب علینقی وزیری توانست پایه‌های علمی و عملی نواختن ویولن را بیاموزد. در ۱۳۰۱ خورشیدی تحصیلات خود را به پایان رساند و معلم مدرسه موسیقی ملی شد. در۱۳۱۱ خورشیدی با منتخب اسفندیاری، یکی از شاگردان خود ازدواج کرد.

این استاد موسیقی در سال ۱۳۱۸ که رادیو تهران تأسیس شد در رادیو به کار نوازندگی پرداخت اما همچنان در هنرستان موسیقی مشغول آموزش و پژوهش در زمینه موسیقی بود و در اواخر عمر نیز در منزلش کلاس موسیقی دایر کرده بود و به علاقه مندان آموزش می‌داد.

روش تدریس

صبا در کار تدریس بسیار با حوصله بود و نقاط ضعف شاگرد را به خوبی تشخیص می‌داد. او برخلاف استادش وزیری به تدریس اتود زیاد معتقد نبود و با نواختن پیش درآمدهای ساده تر و قطعات مطلوب شاگرد را تمرین می داد. وی ابتدا مقدمات نت را یاد می داد و به شیوه دست گرفتن ساز می‌پرداخت و پس از تمرین های انگشت گذاری و ... به تدریج به قطعات مشکل تر می پرداخت.

این استاد موسیقی در تدریس ویولون پس از مدتی طرز اجرای تکیه ها را می‌نوشت و تمرین های آرشه و پوزیسیون های مختلف را تدریس می‌کرد و بعد از آن پیش درآمدهای ساده آواز دشتی ردیف یک خود را شروع می‌کرد و از آنجا گوشه ها را با انگشت گذاری و حالات مخصوص هر جمله یاد می داد.

وی گاهی برای بهتر مفهوم شدن ملودی شعری که زیر آن نوشته بود با آن می خواند تا هجاهای شعر پشتوانه تداعی موسیقی واقع شود. پس از تدریس ردیف یک و ردیف ۲ به تدریس قطعات ضربی کتاب سوم خود می‌پرداخت و در ویولون آرشه های چپ و راست هر کدام با انگشت‌گذاری ها تدریس می کرد و در دوره های بالاتر برخی قطعات ضربی مانند رنگ دشتی یا رنگ های شهرآشوب را با آرشه های مقدس و منظم نوشت و تدریس می کرد.

خدمت به موسیقی ایرانی

صبا تمام زندگانی خویش را صرف موسیقی کرد. در نوازندگی ویولن و هم‌چنین اغلب سازهای ایرانی به درجه استادی رسیده بود و آن‌ها را تدریس می کرد.

این استاد مسلم موسیقی همواره دغدغه موسیقی ایرانی داشت و تا آخرین لحظات عمر خود نیز از این اندیشه فارغ نشد. وی می گفت: اگر سه سال دیگر زنده باشم، می توانم موسیقی ایران را به جایی برسانم که دیگر نگران نمیرم.

صبا معتقد بود، تمدن غرب باعث حذف عنصر تلاش و جستجو خواهد شد و به ناامیدی و دلزدگی نسل جوان خواهد انجامید و این همه را در نبودِ معیار سنجیده و برگرفته از آثار قدما و عدم وجود رهروانی شایسته می دانست و به همین جهت ترمیم پیکره موسیقی ایرانی پرداخت و از سوی دیگر شاگردان برجسته تربیت کرد تا با استعداد آنها از کامل شدن بنای موسیقی ایرانی اطمینان حاصل کند که از میان آنها می توان به حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، جهانگیر کامیان، همایون خرم، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، مهدی خالدی، عباس شاهپوری، مهدی مفتاح، محمدعلی بهارلو، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، سعید قراچورلو و شهریار و بابک رادمنش اشاره کرد.

 او دیواری را که موسیقی ایران را محصور کرده بود، فروریخت و راهی گشود تا دوستداران این هنر با آسودگی در آن گام نهند. پس امروز هر شخصی بخواهد هر ساز ایرانی با سبک صحیح ایرانی بنوازد می‌تواند به کتاب‌های صبا رجوع کند و حتی به طور خودآموز با کمک این جزوه ها به فراگیری این هنر اصیل بپردازد.

صبا سعی داشت با ابداع علایمی خاص اجرای قطعات ایرانی را با کیفیتی بهتر ممکن کند و به همین دلیل هم به یاری همین شیوه تکنیکی است که ویولن بیش از هر ساز غربی دیگر به خدمت موسیقی ایرانی درآمد. همچنین صبا شاگردان زیادی را تعلیم داد که هریک چراغ روشنی در راه بسط و توسعه موسیقی سنتی ایرانی شدند.

نتیجه اینکه صبا، ۴۰ سال تمام ساز نواخت، تعلیم داد، در ارکسترها شرکت کرد، کتاب نوشت و در تمام جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و مثبت داشت. در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی دیگر هنرها همچون ساختن ساز و نقاشی و ادبیات مهارت داشت، زبان انگلیسی می‌دانست و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود.

خاموشی

سرانجام این استاد موسیقی در ۲۹ آذر ۱۳۳۶ خورشیدی به علت ناراحتی قلبی قفس تن را شکست و از میان علاقمندان هنر ایرانی برفت و در قبرستان ظهرالدوله آرام گرفت اما ترنم ساز شیرین او در دشت پر شقایق موسیقی ایران همواره شوق می آفریند. بعد از درگذشت و برپایه وصیت صبا، خانه‌اش به وسیله دانشکده هنرهای زیبا در ۲۹ آبان ۱۳۵۳ خورشیدی به موزه تبدیل شد. این موزه در ۱۳۸۳ خورشیدی به کوشش نوه اش مرمت شد و به وضعیت کنونی‌اش رسید که امروز میزبان هنردوستان ایرانی است.