سید معین‌الدین علی انواری تبریزی مشهور به قاسم انوار در ۷۵۷ قمری در سراب تبریز دیده به جهان گشود و در آنجا به تحصیل معارف پرداخت. وی به زبان‌های فارسی، ترکی و گیلکی شعر سروده ‌و در بیشتر شعرها خود را قاسم، قاسمی و گاهی قاسم انوار تخلص کرده ‌است. انوار در حلقه مریدان شیخ‌صدرالدین موسی فرزند و جانشین شیخ صفی‌الدین اردبیلی درآمد و بعدها مورد اعزاز و تکریم مشایخ فرق صوفیه‌ عصر تیموری مانند نقشبندیه، نعمت اللهیه و حروفیه قرار گرفت.(۱)

در دوران جوانی از آذربایجان به خراسان سفر کرد و در خراسان شهرتی فراگیر یافت. در میان شاگردان و پیروان وی شماری از امیرزادگان دربار هرات نیز وجود داشتند. شهرت قاسم انوار در هرات و افزایش روزافزون پیروان او موجب هراس صاحب منصبان این دیار به ویژه بایسنقر میرزا شد. تا آن که در ۸۳۰ قمری به سبب تهمت ارتباط با احمد لر قاتل شاهرخ میرزا، مجبور به ترک هرات شد و در سمرقند سکونت یافت و سپس به خرگرد جام رفت و در آنجا خانقاهی را درست کرد. (۲) بنابراین باید زندگی و احوال قاسم انوار را روایتی روشن از تنازعات نظام خانقاهی عصر تیموریان به شمار آورد. مولف مطلع السعدین که در شمار مورخان معاصر قاسم انوار است، او را مرتضای اعظم و مقتدای مکرم میرسید قاسم تبریزی خوانده است.

این مطالب خلاصه ترین و عام‌ترین شرح احوال قاسم انوار است اما برای شرح و اطلاعات کامل‌تر در خصوص زندگینامه این شاعر نامدار، می‌توان به آثار دیگری چون کتاب ریحانه الادب اشاره کرد.

محمدعلی تبریزی مدرس در کتاب ریحانه الادب درباره قاسم انوار چنین می گوید: قاسم انوار، عارفیست فاضل و شاعر ماهری بود... که در اصول طریقت و سیر و ملوک پست ارادت به سلطان صدرالدین اردبیلی، جد عالی سلاطین صفویه داده و در خدمت آن پیرو روشن ضمیر بسیار می‌کوشیده است و به قاسم انوار ملقب شده است. از دیگر افرادی که به شرح زندگانی و سرگذشت قاسم انوار در تواریخ ادبی و سیاسی ایران پرداخته‌اند، می‌توان به سعید نفیسی اشاره کرد که در مقدمه کتاب «کلیات قاسم انوار» در ۱۱۲ صفحه به طور کامل بیان داشته و مهمترین اسناد را درباره وی از ۳۳ کتاب معروف آورده به نقد و بررسی پرداخته است. (۳) همچنین در نفحات الانس جامی و تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی و در کتاب تاریخ ادبی ایران اثر خاورشناس معروف انگلیسی ادوارد. ج. براون درباره قاسم انوار، اطلاعات ارزنده‌ای وجود دارد. ادوارد براون، انوار را دومین شاعر عصر امیر تیموری که مورد توجه همگان بوده است، می‌داند. کتاب شاه قاسم انوار بررسی احوال و آثار، نوشته حسن نصیری‌جامی، منبع دیگری به شمار می رود که به تحلیل در خصوص آثار این شاعر می پردازد، این اثر را انتشارات مولی در ۱۳۹۳ خورشیدی  به چاپ رساند، این کتاب از جمله آثار جدیدی به شمار می رود که به بررسی احوال و آثار قاسم انوار اختصاص یافته است. نگارنده در این اثر به شرح نام، ولادت، کودکی، خانواده، تخلص و القاب، مذهب، سفرها، وفات، آرامگاه، معاصران، مریدان، آثار، سبک و احوال انوار می پردازد.

آثار و تالیفات

این شاعر نامدار سده هشتم که جایگاه معنوی و عرفانی ویژه ای در زمان خود داشته، تالیفاتی را به نظم و نثر به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است. یکی از ارزنده‌ترین آثار برجای مانده از انوار، مثنوی‌ انیس‌العارفین و صدمقام هستند که در بیان اصطلاحات عرفان و تصوف سروده شده‌اند. انوار رساله ‌ای در بیان علم و رسالۀ سؤال و جواب را با نثری ساده نوشت. از وی دیوان اشعار و کلیاتی به یادگار مانده که شامل تعدادی غزل، قطعه، رباعی و چند مثنوی ‌است. این کلیات یکبار به همت سعید نفیسی در تهران و در ۱۳۳۷ خورشیدی چاپ شده است. مهم‌ترین بخش کلیات او غزلیات او است که معانی عرفانی را دربرمی گیرد و بیشتر چاشنی‌گیر غزل‌های مولوی است. از دیگر آثار انوار می‌توان به ذکره الاولیاء یا مقامات الاعارفین(مثنوی) و کتاب‌های امامت، حوارئیه و سند خرقه لمحا اشاره کرد. رساله حورائیه یکی از مشهورترین و بحث انگیزترین رباعیات تاریخ ادب فارسی به شمار می رود چراکه برخی آن را به شیخ ابوسعید ابوالخیر نسبت داده اند.(۴) همچنین مثنوی انیس العارفین به انضمام پنج رساله انوار (حورائیه، مقامات العارفین، بیان علم، سؤال و جواب، بیان واقعه) به تصحیح و توضیح حسن نصیری جامی از طرف نشر مولی منتشر شده است.

ویژگی اشعار انوار

قاسم انوار در اشعارش به بیان افکار بلند حکیمانه و عارفانه خود پرداخته و یکی از مهم ترین ویژگی های اشعار وی این است که مانند مولانا جلال الدین، اشعار وی مملو از آیات قرآن و تعبیرات بزرگان تصوف است. او در دیوان خود از عارفان و صوفیان بزرگ اسلام چون حسین بن منصور حلاج، بایزید بسطامی، غزالی و بشر حافی به نیکی و احترام یاد می­ کند و بیشتر اندیشه­‌های والای آنان را می ­ستاید، از طرفی به امامان شیعه چون امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام جعفر صادق (ع) و امام مهدی(عج) ابراز ارادت می­ کند. وی در میان اهل بیت(ع) بیش از همه به حضرت علی (ع) اقتدا کرده و یک غزل عارفانه به آن امام همام(ع) اختصاص داده است که در آن به صراحت خود را پیرو راستین ایشان قلمداد می کند. بنابراین قاسم انوار پایبند به مسایل اخلاقی است و جنبه های اخلاقی اشعارش را با مهارت تمام به متون دینی و قرآنی پیوند می زند، تاثیر منابع اصیل دینی از جمله تجلی قرآن را در اشعار قاسم انوار به خوبی می توان مشاهده کرد.

قاسم انوار دارای ذوقی سرشار و روحیه عرفانی بود و حالات عرفانی خود را در قالب شعر و منظومه به نظم می‌کشید. به گونه‌ای که اشعار عرفانی او  در ۱۰۶۰ قمری در هند تدریس می‌شد و مورد توجه قرار گرفت. همچنین زبان شعری انوار با توجه به سبک سده هشتم و نهم، همان زبان عرفانی و عارفانه رایج در «سبک عراقی» است و دیوان اشعارش را بیشتر در مورد وحدت وجود و اصطلاحات دینی و عرفانی سرود و در اشعارش به شاعران عارفی چون مولانا، حافظ و سناییبیشترین گرایش داشت.

این شاعر نامدار دوره تیموریان توانست با استفاده از شگردهای گوناگون موسیقی درونی، به کارگیری اوزان متنوع و خوش آهنگ، انتخاب واژه های زیبا و دلنشین، ایجاد تناسب، تکرار، هماهنگی آوایی واج ها و استفاده از انواع ایهام و دیگر آرایه های بدیع بر روح مخاطب اثر بگذارد و اشعار خود را دلنشین و دل انگیز جلوه دهد. همچنین مثنوی‌های انوار ساده و همراه با تمثیل و ذکر حکایات مناسب مقام است. همچنین با نگارش ملمعات گیلکی توانست بسیاری از کلمات و تعبیرات یک لهجه محلی ایرانی را زنده نگه دارد.

از میان اشعار انوار، غزل‌های او از همه مشهورتر و زیباتر است در ادامه به یکی از آنها می‌پردازیم:

بود یک پروانه شوریده حال

جان شیرین کرده بر آتش و بال

دید شمعی را که با صد سوز و درد

اشک گلگون می‌رود بر روی زرد

غیرتش بگرفت دامن، مردوار

چرخ می‌زد گرد آتش بی‌قرار

خاموشی

سرانجام دومین شاعر بزرگ عصر تیموریان در ۸۳۷ قمری دیده از جهان فروبست و در روستای لنگر تربت جام به خاک سپرده شد و بقعه‌ای بر روی قبر او ساخته شد.

معماری آرامگاه انوار

آرامگاه قاسم انوار یکی از مکان‌های تاریخی و دیدنی شهرستان تربت جام محسوب می شود. این بقعه با آجر و گچ به دست امیر علی‌شیر نوایی در روستای لنگر در ۲۴ کیلومتری شمال غربی تربت جام ساخته شد و دارای کتیبه‌هایی از دوران صفویه است. قدمت آرامگاه شاه قاسم انوار را اوایل دوره قاجار می دانند و در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۵۴خورشیدی به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسید. معماری این بنا به صورت مستطیل دارای ۲ ایوان در قسمت‌های شمال شرقی و جنوب غربی است و حجره‌هایی در طرفین ایوان شمال شرقی و ضلع شمالی دارد. در داخل بنا چهار طاقی وجود دارد که در شاه نشین نیم هشت ضلعی شمال شرقی، مقبره‌ منسوب به شاه قاسم قرار دارد. در حجره سمت راست قبر منسوب به پسر شاه قاسم واقع شده و سقف آن، دارای کاربندی ساده ۲۴ ضلعی و در چهار گوشه است.
 

منابع:

۱- جامی، عبدالرحمان (۱۳۷۰). نفحات الانس. تهران: اطلاعات. ص۵۹۰

۲- علی میرانصاری. «احمد لر». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

۳-برای اطلاعات بیشتر ر. ک.کلیات قاسم انوار. سعید نفیسی. تهران: انتشارات کتابخانه سینایی، ۱۳۳۷.

۴- برای اطلاعات بیشتر ر. ک ذبیح‌الله صفا. تاریخ ادبیات در ایران. چاپ سوم. تهران: ابن‌سینا، ۱۳۴۲، ص ۴۴۸