شیخ محمد اسماعیل محلاتی در ۱۲۶۹ قمری در محلات دیده به جهان گشود، او از ۹ سالگی نزد پدر خود محمدعلی محلاتی که عالم و محقق بود، شاگردی کرد و علوم ریاضیات، فقه و اصول را از پدرش فرا گرفت. پس از سه سال آموزش در محلات برای تحصیل راهی تهران شد و در حوزه تهران از محضر اساتید بزرگ آن زمان از جمله علامه فقیه میرزا ابوالقاسم نوری طهرانی، شاگرد شیخ مرتضی انصاری و میرزا محمد حسن آشتیانی بهره برد. بعد از پنج سال تحصیل در تهران برای افزودن به اندوخته‌های علمی خود به عراق مهاجرت کرد. شیخ محمد اسماعیل محلاتی در خصوص هجرت به عراق می نویسد: «در سنه ۱۲۸۹ قمری برای تکمیل تحصیلی خود با کمال بی برگی توشه راه و نهایت عسر عراق را وجهه همت خود قرار داد، گاهی سواره گاهی پیاده، لنگان لنگان با پای مجروح از رنج پیادگی، روز اول ماه مبارک رمضان کربلا معلی را مزار و مطاف خود دید. تمام آن ماه در آن شهر اقامه کرد. رییس علمای آن دوره در کربلا آخوند ملا حسین اردکانی زاهد و عالم و شیخ زین العابدین مازندرانی بود. محضر دو عالم را در ماه مبارک رمضان درک کرد و در خروج و دخول و مشرب آن دو آشنا و بهره برد...» محلاتی بعد از پایان تحصیلات به بروجرد رفت و در آنجا به تدریس پرداخت.

محلاتی، مجتهدی آگاه به مقتضیات زمان و در مسایل سیاسی - اجتماعی فعال و صاحب‌نظر بود. او یکی از فقیهانی به شمار می رفت که از طرف مراجع نجف اشرف جهت نظارت بر لوایح و مصوبات مجلس (در راستای تحقق اصل دوم متمم قانون اساسی) معرفی شد اما محلاتی حاضر به پذیرش این مسوولیت نشد، بنابراین وی در مسایل  موجود در آن زمان، فردی آگاه به مقتضیات زمان محسوب می شد و مقالات، رسایل و نوشته‌های نسبتاً جامعی در این زمینه تدوین کرد که در ادامه به اختصار به آنها پرداخته می شود.

اندیشه‌ها و افکار آیت‌الله محلاتی در خصوص مشروطیت

محلاتی یکی از روحانیون طراز اول و فعالان مشروطه بود که در به ثمر رسیدن نهضت مشروطه نقش بسزایی داشت و در این خصوص رساله‌ها و نامه‌های متعددی از خود برجای گذاشته است. همچنین کتاب گران سنگی با عنوان اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة را در این خصوص به زبان فارسی به نگارش درآورد. بنابراین این کتاب در مخالفت با استبداد قاجار و حمایت از مشروطه نوشته شده است. در این کتاب حکومت را به سه بخش تقسیم کردند. یکی حکومت معصومین که تبعیت از آن واجب است. یکی حکومت مستبده و یکی هم حکومت مشروطه شرعیه. از نظر ایشان حکومت استبدادی با هیچ عقل سلیمی سازگار نیست و بنابراین تنها حکومت ممکن در زمان غیبت را مشروطه شرعیه دانسته است. بنابراین وی در این رساله علت اصلی اوضاع آشفته ایران را استبداد می داند و درمان این بیماری را برقراری حکومتی با قدرت محدود شده می داند اما به عنوان یک فقیه شیعه با مشکلی عمیق مواجه بود.

بر اساس آموزه های شیعه، هر حکومتی جز حکومت امام معصوم(ع) غاصب، جائر و حکومت جور است و همکاری با آن توصیه نمی گردد مگر در راستای اهداف شریعت. محلاتی با پیوندی که میان فلسفه سیاسی و فقه سیاسی شیعه ایجاد می کند به چاره جویی پرداخت و حکومت را به سه شکل ترسیم کرد: اول حکومت مختلط الهی امام که با توجه به دوران غیبت از دسترس ما خارج است. دوم حکومت فردی مستبده که به دلیل مفاسده آن به ویژه استبداد مطرود است و سوم حکومت جمعی مشروطه. محلاتی با بهره گیری از فقه و قواعد فقهی و ادله های عقلی به توجیه و نظریه پردازی حکومت مشروطه می پردازد. بر این اساس، حال که امکان دسترسی به حکومت کمال مطلوب وجود ندارد، باید نزدیک ترین شکل حکومت به آن را برپا کرد. در این حکومت فرد یا گروه خاصی حق انحصاری در امور سیاسی ندارند و مردم مالک و صاحب همه منافع و مصالح هستند و همه امور باید بر پایه نظر آن ها از طریق نمایندگان شان صورت پذیرد. هدف نهایی و غایی حکومت مشروطه، حفظ و اعتلای اسلام از طریق امر به معروف و نهی از منکر و نفی سلطه بیگانگان است. (۱)

علمای مشروطه

اهمیت نوشته های محلاتی درباره مسایل روز تا اندازه ای بود که آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در تقریظی به یکی از رسایل او که در دفاع از مشروطه نوشته بود، تمجیدی درخور دارند. برای نمونه آخوند خراسانی در تقریظی بر رساله اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه محلاتی می‌نویسد: «ان‌شاءالله تعالی عموم اسلامیان... برای فهمیدن تکالیفی که در حفظ اسلام بر عهده دارند، مغتنم شمارند و حقیقت احکام ماها را که مخالفت اساس مشروطیت به منزله محاربه با امام زمان علیه‌السلام ارواحنا فدا دانستیم، از بیانات واضحه ایشان استفاده نموده و متفق‌الکلمه برای حفظ دین و دنیای خود این اساس قوی را استوار نمایید.»

این عالم مجاهد علت حضور خود را در نهضت مشروطه، واجب عینی شمرده و با گرفتن قلم بر دست، نادرستی باورهای مردم را نشان دهد. وی علاوه بر تالیف کتاب، چندین اعلامیه نیز در دفاع از مشروطه خواهی همگام با مراجع بزرگ صادر کردند. همچنین این مجاهد بیدار در تحلیل حکومت مشروطه می نویسد: «یک رژیم مشروطه، دارای ۲ فایده است: نخست آن که به حکومت استبدادی پایان می‌بخشد و دوم آن که  اسلام را از «رقیت کفار» نگهداری می‌کند. بدین ترتیب درگیری هر فردی در چنین مشروطه خواهی و... در استحکام این اساس از حیث اولی، داخل است در عنوان نهی از منکر و اقامه معروف و از جهت ثانیه، داخل است در عنوان حفظ مملکت مسلمین از تهاجم اهل کفر». بنابراین معارضه با مجلس شورای ملی را در حد محاربه با امام زمان(عج) دانسته است. (۲)

همچنین این عالم برجسته معتقد بود، مشروطه به عنوان پلی برای حفظ سعادت دین و دنیای افراد انسانی مطرح می‌شود و در اعلامیه‌ای که در تحریم کالاهای خارجی صادر کرده به ۲ وجه اشاره کرده‌است: اول اینکه مصرف کالاهای خارجی موجب می‌شود، ثروت و مال ایرانیان و مسلمین به جیب بیگانگان برود. دوم اینکه مصرف کالاهای خارجی موجب تضعیف صنعت و تولید داخلی شده و از این نظر موجب کاهش ثروت ملی می‌شود. وی معتقد است، مسئولان حکومتی، اعم از شخص شاه، درباریان و اطرافیان و همچنین نمایندگان ملت در مجلس، علمای دینی و طلاب حوزه‌های علمیه نیز وظیفه دارند با استفاده از کالاهای داخلی و اقدامات دیگر برای حمایت از تحریم کالاهای خارجی و تبلیغ کالاهای داخلی و ترویج فرهنگ مصرف کالاهای داخلی تلاش کنند. (۳)

آثار و تالیفات

محلاتی در علوم گوناگون، تالیفاتی داشته که در کتاب‌های مختلف به صورت پراکنده به برخی از آنها اشاره شده است. عمده تالیفات به‌جای‌مانده از او، در زمینه فقه، اصول و کلام بوده و به تناسب اوضاع و احوال آن روزگار، تالیفاتی نیز درباره مسایل سیاسی - اجتماعی داشت. برخی از آثار و رسایل این فقیه عبارتند از: انوارالعلم و المعرفه در اصول دین. ۲- تنقیح‌الابحاث عن احکام النفقات الثلاث درباره نفقه. ۳- الدرر اللوامع: مشتمل بر قضایای فقهی، اصولی، رجالی. ۴- انوارالحکم فی‌التوحید. ۵- حاشیه علی الرسایل. ۶- حاشیه علی‌المکاسب. ۷- رساله فی رد الشبهه الالمانیه. ۸- رساله فی اللباس المشکوک. ۹- نفائس الفواید. ۱۰- لباب‌الاصول فی اصول الفقه. ۱۱- رد علی المسیحیه و المادیه. ۱۲- الکلمات الموجزه. ۱۳- رساله ارشادالعباد الی عماره البلاد...

عروج

سرانجام این فقیه مجاهد و مبارز بعد از سال ها تدریس، تالیف و تلاش برای بیدار مردم در آبان ۱۳۰۳ خورشیدی در نجف اشرف دیده از جهان فرو بست و در صحن علوی، در حجره اول در سمت راست باب سلطانی به خاک سپرده شد. (۴)

منابع

۱- اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة، اسماعیل محلاتی، صفحات متعدد، تشیع و مشروطیت در ایران، محمد حسن رجبی، ص۱۲۵- ۱۲۴.

۲-همان

۳- مهدی ابوطالبی (۱۳۹۵)، عالمان شیعه و صیانت از سرمایه‌های ملی، کانون اندیشه جوان، ص. ۴۷–۴۸، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۵۹-۲۵۴-۶

۴- تنقیح الابحاث، اسماعیل محلاتی، با مقدمه سید هاشم رسولی محلاتی، مقدمه.