تحمیل جنگی نابرابر به وسیله استکبار جهانی و رژیم بعثی صدام که در سال های آغازین حیات جمهوری اسلامی و در شرایطی که کشور هنوز از فتنه ها و غائله های ضدانقلاب فارغ نشده بود، مهم ترین بحران فراروی انقلاب اسلامی و ملت ایران بود؛ جنگی که نمونه بارز و عینی تهدید امنیت ملی بود. بسیاری از تحلیلگران سیاسی، این جنگ را تهاجمی فرا منطقه‌ای و برخاسته از اراده برون مرزی می‌شمارند که در خلال آن رژیم بعث از حمایت های بی‌دریغ تسلیحاتی، مالی، سیاسی و بین‌المللی برخوردار بود اما سرداران رشید و فداکار اسلام با فداکاری و ازخودگذشتگی در عملیات های مختلف اجازه ندادند که ذره ای که خاک وطنشان اشغال شود که یکی از مهمترین عملیات ها در همان سال نخست جنگ برای آزادسازی سوسنگرد اتفاق افتاد.

موقعیت سوسنگرد

سوسنگرد در طول شرقی ۴۸ درجه و ۱۷ دقیقه و عرض شمالی ۳۱ درجه و ۳۳ دقیقه در غرب جلگه خوزستان و در فاصله ۵۵ متر کیلومتری شمال غرب اهواز و کنار رودخانه کرخه شهری به نام خفاجیه قرار دارد که در دوره صفویه به دست سادات آل مشعشع سپرده شد و تا اواخر دوره قاجار وسعت زیادی نداشت، پس از چندی طایفه بنی‌طرف به این ناحیه کوچ کرد که موجب توسعه و پیشرفت آن شد، در دوره پهلوی نام آن از خفاجیه به سوسنگرد تغییر یافت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی مرکز سیاسی شهرستان دشت آزادگان شد و همین پیشینه هم باعث شه تا به عنوان یکی از شهرهای مهم آن منطقه به حساب آید.

با آغاز جنگ تحمیلی به سرعت آثار و پیامدهای جمعیتی از جمله جابه‌جایی جمعیت‌ شهر ظاهر شد زیرا هجمه سنگین نیروهای متجاوز بعث و زیر آتش قرار دادن شهر با سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین جان مردم را در معرض تهدید جدی قرار داده بود، بنابراین مردم بی‌پناه در برای در امان ماندن از خطر ناشی از انفجار گلوله‌های توپ و تانک و بمباران هوایی مجبور به مهاجرت به مناطق امن شدند.

با چنین وضعیتی جغرافیایی که سوسنگرد داشت، فرماندهان ارتش بعث به این نتیجه رسیدند که جاده بستان - سوسنگرد بهترین معبر دستیابی به اهواز است و این ۲ شهر در صورت اشغال بهترین و سریع ترین مسیر تدارک‌رسانی به نیروهایشان برای پیشروی به سمت هدف اصلی یعنی اشغال اهواز محسوب می‌شود به همین دلیل دست به تدارک عملیات برای اشغال آنجا زدند.

 اشغال سوسنگرد

در آخرین روز شهریور ۱۳۵۹ خورشیدی و در حالی که یکی ۲ ساعت از ظهر گذشته بود، ارتش رژیم بعثی با استعداد بالغ بر ۱۲ لشکر به سراسر نوار مرزی غرب ایران از شمالی‌ترین نقطه تا جنوبی‌ترین آن هجوم آورد و با توجه به آمادگی قبلی و برتری تجهیزات خیلی سریع توانست پاسگاه‌های مرز ایران را یکی پس از دیگری اشغال و در ادامه طی هشت روز با پیشروی در خاک ایران بخش‌هایی از شهرها و روستاهای مرزی به ارتفاعات مهم ایران را اشغال کند. همزمان نیز هواپیماهای جنگنده‌اش ضمن تجاوز به حریم هوایی شهرهای مختلف کشور، برخی از تأسیسات اقتصادی و مناطق استراتژیک مانند فرودگاه‌ها و پادگان‌های نظامی را بمباران و مردم را دچار اضطراب و وحشت کردند.

در این تهاجم، ارتش بعث با استعدادی شامل لشکرهای ۳، ۹ و ۱۰ زرهی ۱ و ۵ مکانیزه و تیم‌های ۳۱ و ۳۳ نیروی مخصوص از سه محور به جبهه جنوب حمله کرد. هدف اصلی متجاوزان در محور شمالی جبهه جنوب، دستیابی به شهر راهبردی دزفول در محور میانی اشغال شهر اهواز و در محور جنوبی افزون بر تصرف سواحل شمالی اروندرود، اشغال شهرهای خرمشهر و آبادان در قسمت شرقی اروند رود بود.

امام خمینی(ره) و خبر اشغال سوسنگرد

هنگامی که خبر اشغال سوسنگرد به امام خمینی(ره) می رسد، ایشان در پاسخ فرمودند: فردا سوسنگرد باید آزاد شود. به همین دلیل در حالی که جبهه سوسنگرد وضعیت بحرانی و حساسی داشت، رزمندگان جوان و انقلابی به پیام مراد خود لبیک گفتند و برای اجرای فرمان امام(ره) برای دفع تجاوز دشمن آماده شدند. آنها با درک این پیام کوتاه دریافتند که ارزشمندترین مولفه لشکر برای شکست دشمن استفاده بهینه و به موقع از زمان و اقدام فوری و غافلگیرانه علیه قوای دشمن است. از این رو ضمن آنکه به دلیل اعتماد رهبرشان به توانایی آن‌ها نیرو و انرژی مضاعفی پیدا کرده بودند، همه آماده اجرای دستور فرمانده برای مقابله با دشمن شدند.

آغاز عملیات

پس از وخامت اوضاع سوسنگرد و محاصره این شهر، طرح شکستن محاصره سوسنگرد در جلسه‌ای در اهواز با حضور آیت‌الله خامنه‌ای نماینده امام خمینی در شورای عالی دفاع، آیت‌الله شهید مدنی، سرلشکر فلاحی جانشین وقت ریاست ستاد مشترک، سرلشکر ظهیر نژاد فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، محمد غرضی استاندار وقت خوزستان و افراد دیگری مطرح و تصمیم به اجرای عملیات آزادسازی سوسنگرد گرفته شد و واحدهای نظامی شرکت‌کننده در عملیات نیز مشخص شدند.

سرانجام عملیات در ساعت ۶ و ۳۰ دقیقه صبح ۲۶ آبان ۱۳۵۹ خورشیدی به وسیله تیپ ۲ لشکر ۹۲ زرهی و کمک بقیه رزمندگان اسلام آغاز شد. در محور جاده حمیدیه سوسنگرد همزمان با اجرای آتش روی عقبه دشمن، نیروهای عمل کننده با پیشروی به موازات جاده، روستای ابوحمیظه را آزاد کردند و با حمایت هوانیروز ارتش، تانک‌های دشمن را که مدافعان شهر را تحت فشار قرار می‌دادند منهدم کردند. در نتیجه محاصره، جنوب و شرق شهر شکسته شد و در ساعت ۱۱ نخستین دسته از تانک‌های بعثی به سمت جنوب گریختند.

مصطفی چمران یکی از افرادی بود که در آزادسازی سوسنگرد نقش مهمی ایفا کرد. سردار حسین علایی از فرماندهان دوران دفاع مقدس در کتاب «روند جنگ ایران و عراق» از وقایع روزهای منتهی به آزادسازی سوسنگرد آورده است: نیروهای عراقی در ٢٥ آبان ١٣٥٩ به منظور اشغال مجدد سوسنگرد به این شهر حمله کردند. در پی دستور امام خمینی(ره) که «تا فردا باید سوسنگرد آزاد شود» نیروهای گروه جنگ های نامنظم شهید چمران هم که حدود ٢٠ تن بودند، به فرماندهی شخص مصطفی چمران به کمک آمدند. حمله از بیرون و مقاومت از درون شهر موثر واقع شد.

در محور سبحانیه نیز رزمندگان موفق شدند، دشمن را عقب برانند. نیروهای خسته از درگیری مداوم و ایستادگی در برابر دشمن که ثمرات مقاومت خود را می‌دیدند. با دیدن رزمندگانی که به شهر نزدیک می‌شدند از خوشحالی گریه شوق سر داده، همدیگر را در آغوش می‌کشیدند و خدا را شکر می‌کردند. پیکرهای پاک ۸ تن از پاسداران که تانک‌های بعثی از روی اجساد آنها عبور کرده بودند، گویای وضعیت نبرد چند روزه در سوسنگرد بود. در این عملیات حدود ۸۰ تن از نیروهای خودی به شهادت رسیدند.

در عملیات آزادسازی سوسنگرد ۲۴ خلبان نیروی هوایی شرکت داشتند که از این تعداد ۶ تن از آنها به شهادت رسیدند. در جریان این عملیات، شهید چمران به عنوان یکی از فرماندهان در عملیات که در خط مقدم حضور داشت به شدت از ناحیه پا مجروح شد و برای مداوا به تهران منتقل شد.
به هر ترتیب دشمن از جنوب سوسنگرد حدود ۱۰ کیلومتر و از غرب آن حدود ۲ کیلومتر عقب رانده شد که از آنجا شهر را با تانک و خمپاره می‌زد. با پایان یافتن برخی درگیری‌های پراکنده، جاده حمیدیه ـ سوسنگرد از وجود دشمن پاکسازی و راه تدارکاتی قوای خودی باز شد.

نتیجه آزادسازی سوسنگرد

در نتیجه موفقیت و پیروزی رزمندگان اسلام در شکستن محاصره سوسنگرد باعث شد تا سرنوشت بعدی نبردهای این منطقه تغییر کند زیرا اگر دشمن موفق می‌شد، سوسنگرد را اشغال کند، ‌می‌توانست با پیشروی خود در محور سوسنگرد- حمیدیه، شهر اهواز را از طرف غرب مورد تهدید جدی قرار دهد.

همچنین پس از شکست محاصره سوسنگرد، ارتش بعث از حالت «تهاجمی» به حالت «دفاعی» تغییر روش داد و در تمامی منطقه ها، اقدام به ایجاد مواضع مستحکم پدافندی کرد و اینگونه پرونده بلندپروازی‌های حزب بعث برای اشغال خوزستان بسته شد.
شهید چمران در خصوص آزادسازی سوسنگرد اظهار می کند: این پیروزی بزرگ، نتیجه قطعی همکاری و هماهنگی نزدیک میان نیروهای ارتش و نیروهای مردمی (سپاه و چریک) بود. هیچ‌یک به‌تنهایی قادر نبود چنین موفقیتی را تامین کند.