سالروز ورود آزادگان به کشور به مثابه برگ زرین تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی است،‌ بزرگمردانی که با فداکاری، رشادت و عشق به اسلام و به امام و معنویت در مقابل شکنجه‌های جسمی و روحی دشمن استقامت کردند و افزون بر دفاع از خاک کشور در دوران اسارت از آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب و شهدا دفاع کردند.

ایثار و شهادت به عنوان فرهنگ غنی مبتنی بر تعالیم تشیع و سرمایه اجتماعی مشتمل بر مولفه‌های رفتار جمعی مثبتی است که موجب انسجام، تقویت روحیه مشارکت و همکاری و ایجاد و رشد شبکه‌های انسانی می‌شود که مصادیق و شواهد زیادی از آن را می‌توان درباره آزادگان در سخت‌ترین شرایط در اردوگاه‌های دشمن بیان کرد.

دوران انقلاب و پـس از آن دوران هشت ساله دفاع مقـدس و بررسـی‌ وقـایع‌ آن برهه از زمان، وجـود ارزش هـای برآمـده از ایـن فرهنگ را در سطح فردی و اجتماعی تأیید می کند. تحمل لحظات سـخت اسارت در اردوگاه‌ های تنگ و تاریک دشمن، جز با پـشتوانه ای دینی، امکان ناپذیر است. وجـود آموزه های دینـی و ایمان به این آموزه‌ ها و عمل به این فرهنگ غنی، سال هـای دوری و شـکنجه را ممکن می ساخت. روابـط ایثـارگونه‌ به‌ این‌ ترتیب شکل می گیرد که شخص با این که پاسخ مثبتی از فرد یا افراد جـامعه‌ دریافـت‌ نـمی کند، دست به گذشت و فداکاری می زند. فرهنگ ایثـار و شـهادت در عرصه روابط‌ اجتماعی‌ به‌ عنوان یکی از ارزش های کـلیدی فرهنگ اسلامی سـرمای های قابـل اتکا به شمار می رود. توجه به این ویژگی های رفتاری، سرمایه‌ اجتماعی‌ بزرگی را خلق کرد کـه بـرای نـسل های حاضر و آینده مثال زدنی است.

پیروزی ایران در جنگ تحمیلی، ثمره خون هزاران شهید، رنج اسارت و شکنجه هزاران تن از مبارزان و اسیران دفاع مقدس بود که شجاعت و ایثار این بزرگواران سبب شد تا سربلندی و سرافرازی را برای کشور به ارمغان آید. ایران با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ حُسن نیت خود را به جهانیان ثابت کرد و بدین ترتیب جنگ پایان یافت. در سال های پس از جنگ تحمیلی با همکاری کمیته بین المللی صلیب سرخ در امور اسرای جنگی، ۲ کشور تبادل اسرا را آغاز کردند و اینگونه در ایران ستاد رسیدگی به امور آزادگان شکل گرفت. بدین شکل نخستین گروه از آزادگان ایرانی در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ خورشیدی به میهن بازگشتند.

تلاش برای رشد ارزش هـا در محـیط اسارت

ارشاد اسرا شامل رفتارهایی‌ است‌ که هنجارهـای اجتمـاعی را یادآوری می کند. ارشاد در گفتار و رفتار از مشخصات اسرا بود. آنها به طرق‌ مـختلف‌، سـعی در اصـلاح بـرادر دینـی خود داشتند و در برابر منکرات، بی تفاوت نبودند و نهایت تلاش خـود را بـرای ســالم سـازی محـیط اردوگاه ها به کار می بستند زیرا به دلیل محدودیت ها و کاستی ها، زمینه برای‌ رشـد نـاهنجـاری هـا و مـنکرات در آنـجا بیشتر مهیا بود و اگر بی تفاوتی پیشه مـی کردنـد، خیلـی زود اردوگـاه هـا، مـحیط فـساد می شد و از همین طریق ، عراقی ها جنگ تبلیغاتی علیه جمهـوری‌ اسـلامی‌ ایـران‌ بـه راه می انداختند. به همین دلیل، اسرا بـه ثـبات و رشد ارزش هـا در محـیط اسارت اهتمـام می ورزیدند. گفتـار و رفتـار بعـضی از اسرا، جنبـه الگوپذیری برای دیگـران داشـت و راهنمای دیگران در برخورد با عراقی ها بود. افرادی در اسارت بودند که با گفتار و رفتار خود، اسرا را یاری می کردند. (علامه ، ١٣٧٢: ٣٧).

بسیاری از اسرا، تحت تأثیر محیط پاک اردوگـاه هـا، هـدایت‌ یافتنـد. افرادی که اهل نماز و دعـا نـبودند در اسـارت‌ به اکثریت گرایش پیـدا و توبـه کردنـد و اهـل نمـاز شدند. گاهی دلنوشته های به جا مانده از اسرای‌ قدیم، الگو و تسکین بخش اسرا بـود. وقـتی‌ اسـرا را به‌ اردوگاه‌ جدید منتقل می کردند و با چوب‌ و باتوم به استقبال آنها می رفتنـد در آن شـرایط سـخت روحـی، وقتی دلنوشته های اسرای‌ قبل‌ را روی در و دیوارهای آسایشگاه می دیدند و می خواندنـد، چنان تسلی‌ خاطر و آرامـشی‌ برای آنها می شد کـه‌ تـمام غم و اندوهـشان را فرامـوش مـی کردنـد. در یکی از این موارد، اسیری نوشته بود: «به‌ یاد امام موسی کاظم (ع ) در زنـدان هـای هـارون‌ الرشـید» (زاغیان‌، ١٣٧٥‌: ١٥‌). گاهی اسرا با فداکاری، درصدد مقابله با دشمن برمی آمدند و به هر شکل ممکن از رواج منکرات در اردوگـاه تـوسط آنـها جلوگیری به عمل می آوردند.

احسان و نیکوکاری‌

احسان‌ از مؤلفه های فرهنگ ایثار و شـهادت به شمار می رود کـه‌ موجـب تحقـق یـک جامعـه منـسجم می شود. اسرا با الفت و محبت در کنار یکدیگر زندگی مـی کردنـد و همیـشه و در هرحـال آمـاده‌ خدمت به دیگـری بـودند. عمل‌ به نفع دیگری و فداکاری، ایجـاد سـرمایه‌ اجتمـاعی مـی کنـد. اسراء حاضر بودند، برای اینکه به برادران خود نفعی برسانند یا اینکه‌ شری را از آنها دفـع‌ کـنند، بدون‌ هیچ چشم داشتی‌ از دیگـران و بـدون هیچ اجباری‌، خود را در معرض خطر قرار دهنـد و گـاهی بـه خـاطر دیگری شکنجه شوند یا اینکه‌ به‌ دام اسارت بیفتند. مواردی از این‌ دست‌ در خاطرات‌ آزادگـان‌ بـه‌ کـرات آمـده است که‌ اسراء تـنها کـمـک رسـانی بـه دیگـران را هـدف قـرار مـی دادنـد. بـرای نمونـه، عراقی ها در بازداشتگاه‌، دنبال‌ یکی از اسرا بودنـد و بـه همـین‌ دلیـل‌، اسـرا را تحـت‌ شـکنجه قـرار می دادند تا او را معرفی کنند و می گفتند تا او را معرفی نکنید، دست از سـر شـما برنمی داریم و گـاه‌ و بیگاه‌ آنها را شکنجه می کردند. (حسینی پور، ١٣٩٠: ١٨٥). اسرای سالم در حق اسرای مجروح احسان کرده از آنها مراقبت‌ مـی کردنـد. در بازداشـتگاه، اسرای سالم تقسیم کـار مـی کردند و هر کدام مسوولیت یکـی از اسـرای مجـروح را بـه عهـده مـی‌ گرفتند. (حسینی پور، ١٣٩٠: ٢١١).

اتحاد و هـمبستگی‌

ماهیت وحدت بخش دین، موجب انسجام میان اسراء می شد و میان آنها همکاری و تعاون ایجـاد مـی کرد. برای اعـتراض به عراقی ها، اسراء بسیار منسجم و متحد عمل می کردند. در واقع سرمایه اجتماعی موجب وحدت بخشی میان آنان‌ مـی شـد. آزادگـان وقتـی از خـاطرات خـود می گویند، اتحاد و همدلی را مایه نجات خود می دانند و گاهی برای احقاق حقوق خود، دست به‌ شورش‌ می زدنـد و در برابـر تیرانـدازی‌ عراقی ها مقاومت می کردند. ثمره این اتحاد این بود که به یک آزادی نسبی رسـیدند. ‌میان‌ اسرا، فرقه ها و قومیت های مختلفی وجـود داشتند. عراقی ها از هر راهی وارد می شدند که‌ اتحاد میان آنها را از میان بـبرنـد و تفرقـه ایجـاد کننـد. گـاهی هـم از طریـق اخـتلاف قـومیتی اقـدام می کردند. اما اسرا همگی یکدل و یکپارچه بودند. (سـوره مهـر، ۷۲ :۱۳۷۰)

توجه به مؤلفه اخوت ایمانی در رفتار با دوستان در خاطرات آزادگان

مهرورزی و عطوف، رفع‌ نیازهای یکدیگر و تلاش در راه آن و فریادرسی و رفع گرفتاری از مهمترین مؤلفـه هـا در خاطرات آزادگان دفاع مقدس است. اسـراء فـارغ از دین و مذهبشان، برخورد ‌مهربانانه‌ ای با هم داشتند و با لطف و صـفا بـا یکـدیگر برخورد می کردند. ایثار و ازخودگذشتگی با ترک‌ منافع‌ شخصی و عمل به سـود مـنـافع جـمعـی‌، تـولیـد سـرمایه اجتماعی‌ می کند. توجه‌ به غیر و رفع نیازهای‌ جمعی، همکاری مورد نـظر دینــی را فــراهم مـی کنـد. وجود این خصیصه در آزادگان با ایجاد شبکه‌ دوستی فوق العـاده قـوی، باعـث مـی شـد کـه‌ اســراء‌ نـسبت‌ بـه‌ رفع‌ نیازهای یکدیگر کوشا باشند. روحیه خدمت به دیگران در اسراء باعث می شد که آنـها در خـدمت به برادر اسیر خود، منیت‌ را از میان ببرند و بدون اینکه کوچک ترین‌ توجهی‌ بــه‌ پـسـت‌ و مـقام‌ خود داشته باشند، خود خالصانه عهده دار کارها و مسوولیت ها مـی شـدند. (کیانی، ١٣٨٩: ٢٣).

بازگشت سرفرازانه

اسرای سرافراز ایرانی از چند نقطه مرزی با تشریفات وارد کشور شدند و نخستین واکنش آنان بوسه بر خاک ایران و ریختن اشک شوق بود. از جمله اقدامات مهمی که در ارتباط با آزادگان پس از بازگشت آنها به میهن اسلامی صورت گرفت، تشکیل ستاد رسیدگی به امور آزادگان بوده است. ستاد رسیدگی به امور آزادگان در ۲۲ مرداد ۱۳۶۹، براساس قانون حمایت از آزادگان مصوب۱۳۶۸.۹.۲۳ مجلس تشکیل شد و در نخستین گام با تبادل انبوه اسرا مواجه شد و برپایه همان قانون و با مساعدت و همراهی دیگر دستگاه‌ها مسوولیت این کار بزرگ را به دوش گرفت و تبادل بیش از ۴۰ هزار آزاده و به همین تعداد اسیر عراقی را انجام داد. این ستاد با الهام از رهنمودهای رهبر معظم انقلاب بیش از ۲۷۰ واحد ستادی در سراسر کشور تشکیل داد و ارایه خدمات به آزادگان را در زمینه‌های گوناگون آغاز کرد و در زمینه اشتغال توانست نزدیک به ۹۶ درصد بیش از ۳۶ هزار تن از آزادگان را در دستگاه‌های دولتی و غیردولتی مشغول به کار کند.

آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب درباره اسرا و آزادگان تعبیرهای زیبایی دارند. ایشان اسرا را سرود آزادی دانسته و می‌گویند: «اسرا در چنگال دژخیمان خود سرود آزادی‌اند و احرار جهان آن را زمزمه می‌کنند. مفقودین عزیز، محور دریای بیکران خداوندی‌اند و فقرای ذاتی دنیای دون در حسرت مقام والایشان در حیرتند.» ایشان همچنین از مادران اسرا چنین یاد می‌کنند: «در اقدام شریف مادران بزرگواری که در دامن‌های مطهر خود چنین فرزندانی را تربیت کرده‌اند، چه می‌توان نثار کرد؟ و برای اسیرانی که در زندان‌های مخوف دشمن، شجاعانه بر سر دشمنان بشریت فریاد می‌کشند، چگونه توان تعظیم نمود؟»

همچنین مقام معظم رهبری درباره جایگاه و رسالت خطیر آزادگان در دوران اسارت فرمودند: «یکی از چیزهایی که شما را، دل‌هایتان را زنده نگه می‌داشت، ‌پرامید نگه می‌داشت، یاد آن چهره و روحیه پرصلابت امام عزیزمان بود. آن بزرگوار هم خیلی به یاد اسرا بودند. حال پدری را که فرزندانش به این شکل از او دور شده باشند، راحت می‌شود فهمید... مساله اسارت طولانی فرزندان این ملت به نوبه خود امتحان دیگری بود که ملت ما با موفقیت آن را به انجام رسانده و اسرای ما همانند ملت ایران از خود آزادمردی نشان دادند و سرانجام با موفقیت و سرافرازی به وطن بازگشتند... شما در دوران اسارت شرایط سختی را گذراندید، اما در عین حال با حفظ دین و اعتقادات و دلبستگی خود به اسلام، امام و انقلاب موجب افتخار و آبرومندی ملت خود در برابر دشمن شدید.»

منابع و مأخذ:

١. احد طجری، علی محمد و حسین یحـیوی (١٣٨٨). دوره درهـای بسته به روایت اسیر شماره ٢٩٦١. تهران: روایت فتح‌ .

٢. امامی‌، اسماعیل‌ و مریم احدپور (١٣٩٠). ساعت ١:٢٥ شب به‌ وقت‌ بغداد: خاطرات‌ اسیر آزادشده‌ ایرانی عادلخانی. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

٣. امین فرد، احـمد (١٣٩٠). نـامه های پست نشده. رشت : فرد.

٤. آمدی، عبدالواحدبن محمد (١٣٦٦). شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم .

تهران: دانشگاه تهران.

٥. بنده خدا، رضا (١٣٧٨). گـداخته (خـاطرات اسیر آزادشده ایرانی مهندس مـحمدعلی زردبـانی). تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.