زبان و ادبیات، نشانگر هویت ایران زمین است که بسان آینه ای می‌ماند که چهره روح حاکم و فرهنگ ایرانیان را منعکس می‌کند. تاریخ، فرهنگ و تمدن غنی، زبان بومی و ملی از نشانه های مباهات در عرصه تاریخ است که کثرت آثار ارزشمند نویسندگان، شاعران و گویندگان نامدار و جهانی همگی نشان از قدمت و دیرینگی تمدن این سرزمین کهن دارد. در میان استادان ادبیات و فرهیختگان ادبی می توان به محمد دبیرسیاقی اشاره کرد. او از جمله پژوهشگران زبان و ادب فارسی به شمار می رفت که بیش از ۶۰ سال در هیأت مولفان لغت نامه دهخدا عضو بود و به تهیه مطالب، تنظیم و همچنین تدوین و تالیف موارد گرد آمده همت گماشت.

زندگی‌نامه محمد دبیر سیاقی

محمد دبیرسیاقی در اسفند ۱۲۹۸ خورشیدی در قزوین چشم به جهان گشود. خانواده پدری و مادری او به علمای بزرگ لبنان و قزوین می رسد. محمد درباره تولد خود می گوید: «از دید طول زندگی، چون روز چهارم اسفندماه ۱۲۹۸ متولد شده‌ام، امروز که چهارم اسفند ۱۳۹۲ است، بی‌شک از اینکه چندگاه دیگر خواهم زیست، ناآگاهم. خدای تعالی داند و بس.» به گفته سیاقی، پدرش به‌روایت سینه‌به‌سینه از نیاکان خود و نیز بر مبنای اسناد و نوشته‌های بازمانده از آنان، پس از واقعه شهادت پیشوای سرشناسِ شیعه، زین‌الدین علی بن احمدِ عاملیِ جبلی مشهور به «شهید ثانی» به ایران می‌آیند و در قزوین که آن زمان پایتخت صفویه بوده است، مقیم می‌شوند. پدربزرگ محمد خط خوشی داشت که به خوشنویس یا سیاق مشهور بود که همین دلیلی شد تا نام دبیر سیاقی را برای خود برگزینند.

تحصیلات و استخدام در وزارت دارایی

محمد دبیرسیاقی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همان قزوین پشت سر گذاشت. او پس از ۹ سال تحصیل به استخدام اداره فرهنگ قزوین درآمد و به مدت یکسال تحصیلی به تدریس حساب در دبستان‌های این شهر مشغول شد. پس از آن در وزارت دارایی به عنوان کارمند آموزشی استخدام شد و به مدت ۲۱ سال، یعنی تا ۱۳۴۰ خورشیدی در مسوولیت های مختلف این وزارتخانه کار کرد و مدتی نیز مدیریت نشریه مالیات را بر عهده گرفت. ارتباط دبیرسیاقی با وزارت دارایی هرگز قطع نشد و او مدتی نیز در آموزشگاه عالی این وزارتخانه به تدریس زبان و متون فارسی پرداخت و مدت کوتاهی نیز در ۱۳۴۶ خورشیدی در آبادان و خرمشهر به تدریس قانون مالیات بر درآمد مشغول شد اما او در این سال‌های اشتغال در وزارت دارایی، به طور همزمان تحصیل خود را ادامه داد و پس از اخذ دیپلم در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به تحصیل زبان و ادبیات فارسی پرداخت و در این رشته مدرک دکتری گرفت.

نگارش لغتنامه و همکاری با دهخدا

دبیرسیاقی از ۱۳۲۶ خورشیدی به مدت ۹ سال با علی‌اکبر دهخدا در نگارش حروف «ظ، ض، ل» و قسمتی از حرف «پ» لغتنامه دهخدا همکاری کرد و همچنین در این لغتنامه همکاری خود را بعد از درگذشت دهخدا با محمد معین که جانشین دهخدا شده بود، ادامه داد. حسن انوری، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این باره گفته بود: «اگر تلاش‌های دبیرسیاقی نبود لغتنامه دهخدا پایان نمی‌یافت یا برای پایان یافتن، زمان درازتری می‌طلبید.» همچنین او در بخشی دیگر از سخنانش گفته بود: «برای نشان دادن نزدیکی کار دبیرسیاقی به کار دهخدا باید از نفس او، نفس دهخدا را جست‌وجو کرد.»

دبیرسیاقی علاوه بر همکاری با دهخدا در لغتنامه، کتاب‌هایی را نیز از او یا درباره دهخدا با عناوینی همچون «مقالات دهخدا، دیوان دهخدا، گزیده امثال و حکم و خاطراتی از دهخدا و از زبان دهخدا» را منتشر کرد. دبیرسیاقی پس از پایان یافتن انتشار لغتنامه دهخدا در ۱۳۵۹ خورشیدی، کار نگارش لغتنامه دیگری را با همکاری افرادی چون جعفر شهیدی و حسن احمدی گیوی آغاز کرد.

سیاقی همچنین افزون بر موارد یاد شده، فرهنگنامه‌های دیگران را نیز تصحیح و منتشر کرد. از جمله آنها می توان به «فرهنگ چراغ هدایت، فرهنگ آنندراج، غیاث‌اللغات، لغت فرس، ملخص اللغات، نام‌ها و صفت‌ها و پسوندهای دیوان لغات الترک» اشاره کرد. دبیرسیاقی مدخل‌هایی نیز برای ایرانیکا به مدیریت احسان یارشاطر نوشت که برای انتشار به انگلیسی ترجمه شد.

سخنرانی سیاقی در دانشگاه‌ها

تدریس دستور زبان و متون فارسی به ویژه شاهنامه در دانشگاه‌های ایران، نظیر دانشگاه ملی یا شهید بهشتی، دانشگاه تهران، دانشگاه بین‌المللی قزوین از جمله فعالیت‌های دبیرسیاقی  به شمار می رفت. او همزمان با کار نگارش لغتنامه به این موضوع نیز می پرداخت. او همچنین افزون بر آموزشگاه عالی وزارت دارایی در آموزشگاه های دیگری چون مدرسه عالی حسابداری تهران، مدرسه عالی زبان و ادبیات خارجه و دانشکده علوم ارتباطات به تدریس زبان و متون فارسی می‌پرداخت. تدریس آموزش فارسی در دانشگاه‌های پکن و عین الشمس مصر نیز از دیگر کارهای سیاقی محسوب می شود. افزون بر نشست‌هایی در دانشگاه‌ها و انجمن‌های ایران، دبیرسیاقی در برخی از دانشگاه‌های آلمان، هند و آمریکا نیز درباره زبان و ادبیات فارسی سخنرانی کرد. در میان آثار پژوهشی ارزشمند محمد دبیرسیاقی در زمینه پیشاهنگان شعر فارسی، کتاب‌های او درباره شاهنامه فردوسی، هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت، جایگاه ویژه‌ای دارد.

متون منظوم و منثور فارسی

شاید مهم‌ترین کار محمد دبیرسیاقی در نزدیک به یک سده زندگی، آثار پژوهشی او باشد؛ همان تلاش بی‌وقفه‌ای که عرض عمر او را بیشتر از طول آن کرد. این آثار که به حدود ۱۰۰ عنوان می‌رسد، شامل لغتنامه و فرهنگ‌نامه‌ها، تصحیح متون منظوم و منثور فارسی، دستور زبان فارسی، پژوهش‌های ادبی، تصحیح متون تاریخی و جغرافیایی، تصحیح فرهنگنامه‌ها و نیز یادداشت‌ها و مقالات پراکنده است. نخستین کار دبیرسیاقی در این زمینه، انتشار دیوان منوچهری دامغانی است که «با حواشی و تعلیقات و تراجم احوال و مقابله بیست نسخه خطی و چاپی» در ۱۳۲۶ خورشیدی در تهران منتشر شد.

او سپس مجموعه یا گزیده شعر یا رساله برخی دیگر از شاعران ادبیات کهن ایران همچون ابوشکور بلخی، دقیقی طوسی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، شاه داعی شیرازی، عبید زاکانی قزوینی و ... را منتشر کرد.

کتاب «چهارصد و یک رباعی»، یکی از کتاب‌های مهم دبیرسیاقی در شعر کلاسیک فارسی به شمار می رود که گلچینی از رباعیات شاعران فارسی‌زبان سده چهارم تا سده هفتم هجری است. تصحیح متون تاریخی و جغرافیایی بخش مهمی از فعالیت دبیرسیاقی در این زمینه است. «اشراقینامه، تاریخ حسیب السیر فی اخبار افراد بشر، سازمان اداری حکومت صفوی، تاریخ افرنج یا فصلی از جوامع التاریخ، گزیده تاریخ بیهقی، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، کتابچه سرشماری شهر قزوین، تاریخچه فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای تاریخی آن و سرگذشت حسن صباح» از جمله آنها محسوب می شود.

تصحیح سفرنامه‌ها نیز مورد علاقه دبیرسیاقی بود. از تصحیح سفرنامه معروف ناصرخسرو گرفته تا سفرنامه مکه از راه سیبری، چین، ژاپن تألیف مهدیقلی خان هدایت و سفرنامه خوزستان نوشته عبدالغفار نجم الملک از موارد علاقه دبیر سیاقی هستند. چاپ مقالات عباس اقبال آشتیانی و خاطرات علی اصغر حکمت نیز از کارهای ماندگار دبیرسیاقی است.

شاهنامه‌پژوهی

در میان آثار پژوهشی ارزشمند محمد دبیرسیاقی در زمینه پیشاهنگان شعر فارسی، کتاب‌های او درباره شاهنامه فردوسی، هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت، جایگاه ویژه‌ای دارد. دبیرسیاقی در  ۱۳۸۱ خورشیدی در همایشی درباره فردوسی در دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت که فردوسی برخلاف گفته تذکره‌نویسان از سلطان محمود گله‌ای نداشته است. وی نه تنها شاهنامه فردوسی برپایه چاپ ترنر ماکان و چاپ‌های دیگر را در ۱۳۳۵ خورشیدی منتشر کرد، بلکه با کتاب‌هایی مثل «کشف الابیات شاهنامه فردوسی، زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه، برگردان روایت‌گونه شاهنامه به نثر» در ترغیب فارسی‌زبانان به خواندن شاهنامه تلاش کرد. سیاقی همچنین بیش از ۲۰ کتاب درباره داستان‌های شاهنامه را به رشته تحریر درآورد که از آن جمله می توان به جنگ مازندران و هفتخان رستم، داستان جنگ هاماوران و به آسمان رفتن کاووس و جنگ هفت گردان، داستان اکوان دیو و داستان بیژن و منیژه، مقدمه شاهنامه: پادشاهی کیومرث، هوشنگ، طهمورث، جمشید و ضحاک، "استان رستم و سهراب و ... اشاره کرد. دبیر سیاقی در سخنرانی‌ها و یادداشت‌هایش، نکته‌هایی را درباره شاهنامه یادآور می‌شد. به عنوان نمونه، او در ۱۳۷۶ خورشیدی در یادداشتی برای مجله کلک به نقل از یادداشت‌های علی اصغر حکمت نوشت که سراینده مصرع «ز گهواره تا گور دانش بجوی» فردوسی نبوده، بلکه میرزا ابوالقاسم ملقب به فخر الاسلام داماد حسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه است. بر این اساس، میرزا ابوالقاسم که در ۱۳۱۵ خورشیدی، زمانی که در وزارت معارف و اوقاف کار می‌کرد، به مناسبت نامگذاری آن سال به نام سال مبارزه با بی‌سوادی و تأسیس کلاس‌های شبانه سالمندان، حدیث «اطلبو العلم من المهد الی اللحد» را به فارسی ترجمه کرد.  

سرانجام محمد دبیرسیاقی

سرانجام محمد دبیرسیاقی که در ۱۳۹۷ خورشیدی در زادگاهش قزوین درگذشت، عمری ۹۹ ساله داشت اما به گفته خودش حساب عرض عمر او دیگر بود و به بیش از ۱۲۰۰ سال می‌رسید. او در سخنانی گفته بود: به‌ تعبیر خودم سه ۹۲ سال داشتم:

۹۲ سال زندگی پرفرازونشیب کودکی، تحصیلی، خدمات اداری و فرهنگی با سلامت نفس و نام نیک

۹۲ اثر که قسمت اعظم آن تصحیح متون نظمی و نثری و چند تألیف و یک ترجمه است

۹۲ مقاله در موضوعات گوناگون ادبی، تاریخی، لغوی، اجتماعی و جز این‌ها.

منابع:

۱. در نوشتن احوال و آثار واعظ از مقدمه دیوان او به‌ قلم استاد دکتر سیدحسن ساداتِ ناصری استفاده شده است.

۲. شرح‌حالی از حاج‌ ملا عبدالوهاب همراه عکسی از افراد خانواده مادری با شجره خانواده نگاشته‌ام که در شماره ششم مجله میراث جاویدان، ص۳۶ چاپ شده است.