آیت الله سیدمحمد بهشتی به عنوان یکی از چهره های سرشناس و مبارز انقلابی از همان دوران پیش از پیروزی انقلاب در کادرسازی و فعالیت حرفه‌ای سیاسی تبحر خاصی داشت. او مدرسه دین و دانش را بنا نهاد تا نیروهای مذهبی ضمن داشتن مکانی برای تحصیل با علوم مدرن هم آشنا شوند و ساختار آموزشی حوزه را اصلاح کرد و با نگاهی به ساختار سیاسی کشورهای غربی، روحانیت ایران را به طرف فعالیت حزبی سوق داد و حتی در آن سال ها ایده تاسیس حزب هم داشت چنان که آیت‌الله مهدوی کنی در همین خصوص می نویسد: قبل از انقلاب، آقای بهشتی پیشنهاد حزب را دادند اما به نظر می آید روند تحولات و پیروزی انقلاب آنقدر شتاب گرفت که این ایده به تاخیر افتاد.

آیت الله بهشتی در یکی از سخنرانی‌هایش درباره پیش‌زمینه‌های تشکیل حزب جمهوری می‌گوید: ما قبل از پیروزی انقلاب [...] تلاش کردیم که این حزب به‌وجود بیاید، ولی شتاب انقلاب وقت ما را گرفت و نشد. از سال ۴۲ که هیأت‌های موتلفه بود، تلاش کردیم که این هیأت‌ها به صورت چنین تشکیلاتی دربیاید ولی حوادث و عوارض مانع شد. در عین حال ما آن تشکل را به شکلی ادامه دادیم تا در سال ۵۵ که مجدداً درصدد برآمدیم این‌ها را به صورت یک تشکیلات پیش بریم و بعد قدری کار پیش رفت. در سال ۵۶ که انقلاب شتاب گرفت، دیگر موفق نشدیم. تا اینکه وی به همراه چند تن از افراد مبارز و انقلابی دیگر بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حزب جمهوری اسلامی را تاسیس کردند.

شرایط و چگونگی تاسیس

دولت که تشکیل شد من خودم رفتم پیش امام، گفت‌وگوی صریحی با امام کردم و گفتم بالاخره تا به حال ما مبارزه می‌کردیم اما از این به بعد مسوول اداره کشوریم. در نخستین قدم شما دیدید که یک حزب کوچک توفیق پیدا کرد دولت درست کند، اگر اینها نبودند شما حتما مشکلتان بیشتر بود. به علاوه بیرون می‌بینید احزاب چگونه فعالیت می‌کنند... من گفتم ببینید بخشی از قلمرو جامعه را اینها دارند پر می‌کنند، ما هیچ جا نیستیم، در حالی که همه جا هستیم، معلوم است که حزب در شرایط مسوولیت اداره کشور یک ضرورت است. به هر حال اگر ما حزب نداشته باشیم دیگران که حزب دارند، شما که جلو دیگران را نمی‌خواهید بگیرید (ایشان نمی‌خواستند جلوی دیگران را بگیرند و مانع تحزب دیگران بشوند) خب آنها که دارند، فقط دوستان شما تشکیلات ندارند... گفتم روحانیت الان انسجامی که شما فکر می‌کنید، حتی در این شرایط ندارند، هرچه هم پیش برویم بدتر می‌شود، ما تشکیلات می‌خواهیم؛ ایشان پذیرفتند و گفتند که حزب تشکیل بدهید؛ اینها بخشی از سخنان آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی در خصوص تاسیس حزبی جمهوری اسلامی است؛ حزبی که درست یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی تاسیس شد که بنابر نوشته صادق طباطبایی افرادی همچون آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت الله سیدمحمد بهشتی، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت الله هاشمی رفسنجانی و محمدجواد باهنر امضاکنندگان اولیه بیانیه آن  بودند.

البته طباطبابی اشاره می کند که در همان زمان می‌شنیدم که امام در ابتدا با تشکیل حزب مخالف بودند اما رهبران حزب ایشان را قانع کرده بودند. به هرترتیب پنج تن یادشده به همراه سید حسن آیت، اسدالله بادامچیان، عبدالله جاسبی، میرحسین موسوی، مهدی کروبی، حبیب‌الله عسگراولادی، سید محمود کاشانی (فرزند آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی)، مهدی عراقی و علی درخشان از اعضای شورای مرکزی اولیه حزب جمهوری اسلامی بودند.

تشکیلات حزب

تعداد اعضای اولیّه این حزب، ۳۰ تن بود که افزون بر مؤسسان، ۲۵ تن دیگر بیشتر از شخصیت‌های فعال در انقلاب، روحانیان، بازاریان و دانشگاهیان بودند. با رأی‌گیری اعضا، آیت الله بهشتی نیز به‌عنوان نخستین دبیرکل حزب انتخاب شد.

پس از اعلام تأسیس، پرسشنامه و برگه درخواست عضویت به همراه طرح اساسنامه و مرامنامه حزب در سطح وسیع و از روش های گوناگون پخش شد و حزب شروع به عضوگیری کرد. به‌گفته رهبران حزب، در روز نخست ثبت‌نام، بیش از ۸۰ هزار نفر برای عضویت به مراکز حزب در سراسر کشور مراجعه کردند.

اساسنامه حزب که مشتمل بر ۴۴ مادّه و پنج تبصره بود در نخستین کنگره حزب به تصویب رسید. محورهای اصلی این بیانیه، شامل اعتقاد به اصل «نه شرقی، نه غربی»، ایجاد مناسبات برادرانه با همه مسلمانان جهان و کمک به نهضت‌های آزادی‌بخش بود.

برپایه برآورد حزب جمهوری اسلامی که در سراسر کشور گسترش پیدا کرده بود، بیش از ۲ میلیون تن در همان ابتدا در سراسر ایران و ۴۰۰ هزار تن در تهران عضو رسمی حزب جمهوری اسلامی شدند. محمد هاشمی درباره اقبال گسترده مردمی به حزب جمهوری اسلامی می‌گوید: بعد از اعلام موجودیت، اولین اقدام حزب ثبت نام و عضوگیری در همه مساجد و مراکز بود. از تشکل‌های تهران و شهرستان‌ها، صنف‌ها و… ثبت نام انجام می‌شد که کانون توحید یکی از آنها بود. به موازات تشکیل حزب جمهوری اسلامی، حزب خلق مسلمان توسط آیت‌الله شریعتمداری تشکیل شد. بدین ترتیب در جامعه این گونه تلقی شد که حزب جمهوری اسلامی وابسته به امام است و حزب خلق مسلمان منسوب به آیت‌الله شریعتمداری می‌باشد. بدین ترتیب در جامعه تقابلی به وجود آمد و حزب جمهوری اسلامی با هجوم استقبال مردم مواجه شد.

روزنامه جمهوری اسلامی، ارگان این حزب بود که افشاگری‌های آن در سال‌های نخست انقلاب نقش مهمی در حذف جریان‌های مخالف، به ویژه حزب توده، لیبرال‌ها و دولت بنی‌صدر داشت.

مهمترین اهداف و رسالت حزب

هدف حزب جمهوری اسلامی، تداوم بخشیدن به انقلاب ملت مسلمان ایران در راه استقرار نظام عدل اسلامی در زمینه‌های معنوی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی اعلام شده بود که براساس این اهداف، حزب این برنامه­ های را در دستور کار خود داشت:

- بالا بردن آگاهی اسلامی و سیاسی مردم و سرعت بخشیدن به خودسازی آنها در همه ابعاد

- پاکسازی کشور از آثار استبداد و استعمار

- برقراری آزادی‌های اساسی همچون آزادی بیان، قلم و اجتماعات

- تبدیل نظام فاسد اداری موجود به سازمان اداری جدید برپایه ایمان، صداقت و لیاقت

- ریشه کن کردن فقر از طریق تأکید بر ارزش کار و نفی هر نوع استثمار و ایجاد سیستم اقتصادی جدید

- تبدیل نظام آموزشی وارداتی استعماری به نظامی اصیل و اسلامی

- ایجاد ارتش با ایمان و مستقل

- تنظیم سیاست خارجی برپایه ۲ اصل تولی و تبری با: الف) رعایت کامل استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی کشور. ب) احترام به استقلال و آزادی ملت‌های دیگر. ج) توسعه و تحکیم روابط برادرانه با همه مسلمانان جهان. د) کمک به محرومان و مستضعفان جهان.

بنابراین مهمترین هدف اساسی حزب، متشکل ساختن نیروهای معتقد به انقلاب اسلامی بود. آیت الله بهشتی که نقش بسیار بارزی در تأسیس این حزب داشت و نخستین دبیرکل آن نیز بود، مساله ضرورت تشکل نیروها در یک تشکیلات سیاسی و اسلامی فعال را عامل اصلی تأسیس حزب جمهوری اسلامی بیان می کرد. در کنار این ضرورت اساسی، تربیت نیروهای کارآمد و همفکر و مقابله با حرکت های متشکل مخالفان از دیگر عوامل مهم تأسیس حزب بود.

حزب جمهوری اسلامی پس از تشکیل خود در واقع رهبری جریان اصلی انقلاب اسلامی را به صورت تشکیلاتی برعهده گرفت و توانست با کمک افراد و نیروهای همفکر خود در تربیت کادرهای مورد نیاز کشور، سازماندهی نیروهای مذهبی و تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی را ایفا کند که این امور در موضوع همه پرسی جمهوری اسلامی، مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، همه پرسی قانون اساسی، تشکیل و ترکیب نخستین مجلس شورای اسلامی و ... به وضوح دیده می شود.