مهدی احمدی
کتاب «تحولات تاریخی و فرهنگی در آسیای مرکزی» در یک مقدمه، پنج بخش، یک موخره و در پایان یک کتابنامه به رشته تحریر در آمده است که مولفان در این کتاب به پیوندهای عمیق و گسترده میان کشورهای این منطقه با ایران پرداخته‌اند.

منطقه آسیای مرکزی شامل پنج کشور ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ترکمنستان است که در برهه‌ای از تاریخ آسیا به منطقه محدود در مقر آن اطلاق می‌شد و در مقطعی دیگر قلب آسیا از سیبری تا سلسله جبال پامیر از مغولستان تا رودخانه ولگا را شامل می‌شده است. حوزه نفوذ فرهنگی و سیاسی ماورالنهر از مهمترین مراکز تمدن شرق است که طبق مستندات تاریخی از ترکستان یعنی نواحی واقع در میان متصرفات مسلمانان و مناطق تحت حاکمیت چین که صحرانشینان ترک و مغول در آن اسکان یافته بودند تا افغانستان پاکستان و سین‌کیانگ چین گسترده بود و حتی گستره منطقه نفوذ فرهنگی آن از این مرزها نیز فراتر رفته است.

آسیای مرکزی از عهد باستان حلقه اتصال فرهنگی و اقتصادی میان اروپا و آسیا محسوب می‌شده است. جاده باستانی ابریشم مسیر کاروان هایی بود که امپراطوری روم را از طریق حوزه خزر و آسیای مرکزی به هند و چین متصل می کرد و ۲ جهان را به هم مرتبط می کرد. از این رو آسیای مرکزی در آن زمان از اهمیت ویژه برخوردار بود و این روند در طول تاریخ با فراز و نشیب هایی همراه شد تا اینکه به دنبال فروپاشی اتحاد شوروی و اعلام استقلال جمهوری‌های آسیای مرکزی و قفقاز این منطقه سرنوشتی جداگانه یافت. بنابراین شناخت مسایل این منطقه در ابعاد سیاسی اقتصادی فرهنگی و امنیتی به دلیل قرابت های تاریخی فرهنگی و دینی با ایران ضروری به نظر می‌رسد و این شناخت بدون مطالعه تاریخ تحولات این مناطق به دست نمی‌آید که در قالب کتاب های مختلف در آمده است که یکی از این کتاب های «تحولات تاریخی و فرهنگی در آسیای مرکزی» است.

معرفی کتاب

کتاب «تحولات تاریخی و فرهنگی در آسیای مرکزی» در ۳۹۸ صفحه شامل یک مقدمه، پنج بخش، یک موخره و در پایان یک کتابنامه است.

بخش اول کتاب ذیل عنوان «کلیات» از سه فصل تشکیل شده است. مولف در فصل نخست با «عنوان آسیای مرکزی و ویژگی های کلی منطقه» به بررسی کلی این مناطق از لحاظ جغرافیایی، نژاد، زبان و جمعیتی می‌پردازد. وی می آورد که احمد بن یعقوب جغرافیدان قرن سوم هجری در کتاب البلدان که در سال ۲۸۷ قمری تالیف شده از تمام مناطقی که امروز به نام آسیای مرکزی خوانده می شود به نام بخشی از خراسان بزرگ نام برده است(۱).

نویسنده، فصل دوم را به «شاخصه‌های تاریخی و فرهنگی جوامع آسیای مرکزی» اختصاص داده است و در این فصل می‌نویسد که پنج کشور آسیای مرکزی دارای ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی مشترکی از جمله ادغام طبیعی و جغرافیایی منطقه با کشورهای همسایه همسانی‌های بوم شناختی، هم کیش دیرین، یگانگی های ذوقی و هنری، همسویی های عرفانی و اخلاقی و همزبانی های تاریخی هستند که آشنایی با آنها راه تحلیل علمی را هموار می کند.

عنوان فصل سوم از بخش اول «ایران و آسیای مرکزی» است. مولف در این فصل به طور کلی به بررسی اشتراکات ایرانیان با ملل آسیای مرکزی می پردازد که عبارتند از

۱- اشتراکات فرهنگی و تاریخی

۲- هم آیینی و هم کیشی

۳- اشتراکات زبانی با برخی از اقوام

۴- قرابت جغرافیای

۵- حضور ایرانیان مقیم

۶- امتیاز تعاملات متقابل

بنابراین ایران و جمهوری های آسیای مرکزی از پیوندهای عمیق و گسترده تاریخی و فرهنگی برخوردار هستند این پیوندها باید به نزدیکی هر چه بیشتر این جمهوری ها با جمهوری اسلامی ایران منجر شود، فرهنگ ایرانی همواره از طرف مردم آسیای مرکزی پذیرفته شده و این فرهنگ توانایی گسترش در این مناطق را دارد.

بخش دوم کتاب به «تمدن و فرهنگ ایرانی در آسیای مرکزی» اختصاص داده شده است که در این فصل می خوانیم که فرهنگ و تمدن ایران بدون رودکی، ابوعلی سینا، فردوسی، غزنویان، سمرقند و بخارا و بدون بسیاری دیگر از عناصر که در حال حاضر در خارج از چارچوب سیاسی جغرافیایی کنونی این کشور قرار دارند، معنا و مفهومی ندارد. همان گونه که کشورهای آسیای مرکزی نیز به این هم در تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران قدیم واقع بودند و با انکار آن هویتی نخواهند داشت.

بخش دوم از پنج فصل تشکیل شده است که عبارتند از فصل اول «ورود تمدن و فرهنگ ایران و ازبکستان»، فصل دوم «تاثیر پارسی‌زبانان ایرانی بر تاجیکستا»، فصل سوم «ترکمنستان از آغاز تا جدایی از ایران»، فصل‌چهارم «تعامل ایرانیان و قزاق ها» و فصل پنجم «از قرار گذاری ایران تا استقلال قرقیزستان». مولف در این فصل ها به توضیح و بررسی مشترکات تاریخی جمهوری ها با جمهوری اسلامی ایران می پردازد.

بخش سوم کتاب به عنوان «سیر تحولات تاریخی در جمهوری‌های آسیای مرکزی» نیز از پنج فصل تشکیل شده است که مولف در آنها به بررسی تحولات کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان از دوران باستان تا به امروز پرداخته است.

مطالب این قسمت بیشتر به تحولات سیاسی بعد از ۱۹۹۰ میلادی یعنی روی کار آمدن افرادی مانند نظربایف در قزاقستان، کریم اف در ازبکستان، نیاز اوف در ترکمنستان، آقایف در قرقیزستان و رحمان اوف در تاجیکستان اختصاص داده شده است.

بخش چهارم کتاب با عنوان «مسائل فرهنگی آسیای مرکزی» از هشت فصل شده که عبارتند از فصل اول «قومیت»، فصل دوم «هویت»، فصل سوم «زبان»، فصل چهارم «خط»، فصل پنجم «مذهب»، فصل ششم «ادبیات»، فصل هفتم «موسیقی و تئاتر» و فصل هشتم «مراکز فرهنگی».

از لابلای فصول هشتگانه بالا چنین به دست می‌آید که کشورهای آسیای مرکزی در بسیاری از زمینه‌های فرهنگی با ایران دارای مشترکاتی هستند که اطلاع پیدا کردن در مورد آنها ضروری است. مولف در این فصل به این نکته اشاره می‌کند که چندپارگی های قومی زبانی و مذهبی قطعاً می‌توانند از موانع سازش ملی و توسعه سیاسی باشد که جمهوری های آسیای مرکزی نیز از این امر مستثنی نیستند و چندپارگی های جامعه در این منطقه و به وجود آمدن بحران هویت خود دلیلی بر تداوم ساختار اقتدارگرای حکومت ها شده است.

بخش پنجم کتاب با عنوان «اسلام در آسیای مرکزی» از سه فصل تشکیل شده است؛ فصل اول با عنوان «ورود اسلام و شکل گیری دولت های اسلامی در منطقه» نامگذاری شده است. فصل دوم به «تصوف و عرفان در آسیای مرکزی» پرداخته و فصل سوم آن نیز به «اسلام گرایی در آسیای مرکزی پس از فروپاشی کمونیسم و حادثه ۱۱ سپتامبر» اختصاص یافته است.

چند نکته در مورد کتاب

هر چند کتاب در نوع خود اثری ارزشمند است اما دارای ایراداتی است که بیان این ایرادات از ارزش کتاب کاسته نمی شود.

- نویسنده در این کتاب مطالبی را عیناً از مقالاتی نقل کرده است. برای نمونه صفحات ۹ تا ۱۸ کتاب با مقاله از «ناصر تکمیل همایون» با عنوان «نقش فرهنگی در چگونگی رفع موانع رشد هماهنگی در آسیای مرکزی» در بهار ۱۳۷۳ در مجله مطالعات قفقاز و آسیای مرکزی چاپ شده، همخوانی دارد که تصمیم‌گیری در خصوص بقیه کتاب به عهده خوانندگان گرامی گذاشته می شود.

- در این کتاب اشتباهات چاپی فراوان دیده می‌شود. برای نمونه صفحه ۹۳ «دوی» به جای «روس»، صفحه ۲۹۳ «امگلیس» به جای «انگلیس»، صفحه ۲۸۲ «فدئذور» به جای «فئودور» و... و

منابع:

۱-حبیب الله حسن شیرازی، فریدون باقری و سیروس برنا. تحولات تاریخی و فرهنگی در آسیای مرکزی، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۷، ص۳.