سید جعفر شهیدی از نسل استادانی بود که در ادبیات فارسی و عربی در مرتبه ای شایسته قرار گرفت و بجز تالیف آثاری به عربی، بیش از ۴۰ سال در دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه تهران تدریس کرد و شاگردان بسیاری پرورد و راهنمایی بسیاری از رساله های دکتری ادب فارسی را برعهده داشت. شهیدی به سختگیری درسی، علمی و اخلاق پارسایانه شهره بود و از او در شمار برجسته ترین و خوشنام ترین استادان ادب فارسی یاد می کنند.

 

 

جعفر شهیدی در ۱۳۶۸ خورشیدی مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی را در تهران تاسیس کرد و آخرین کتابش دفتر ششم از شرح مثنوی بود که در ۱۳۸۴ خورشیدی منتشر شد.

وی سرانجام حدود ساعت ۱۱ یکشنبه ۲۳ دی‌ ۱۳۸۶ پس از تحمل مدتی بیماری به دیدار حق شتافت. آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی درگذشت علّامه بزرگوار سید جعفر شهیدی را تسلیت گفتند. متن پیام به این شرح است.

بسم الله الرحمن الرحیم

درگذشت علّامه‌ بزرگوار مرحوم آقای دکتر سید جعفر شهیدی رحمة الله علیه را به خاندان گرامی و بازماندگان و به شاگردان و ارادتمندان ایشان و به جامعه‌ علمی و دانشگاهی کشور تسلیت می گویم.

ایشان ادیبی فرزانه و مورخی ژرف نگر و انسانی والا و با کرامت و در شمار مفاخر علمی این زمان بودند و آثار قلمی با ارزش و ماندگاری از خود به جای گذاشتند. خداوند متعال این مرد مؤمن صادق را مشمول رحمت واسعه‌ خود گرداند و با اجداد طاهرینش محشور فرماید.

 

 

زندگی نامه

سید جعفر شهیدی فرزند سیدمحمد سجادی در ۱۲۹۷ خورشیدی در یکی از محلات قدیمی بروجرد به دنیا آمد. وی دوران تحصیل ابتدایی و اندکی از متوسطه را در زادگاهش گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به تهران رفت. شهیدی را ابتدا به نام سجادی می شناختند اما بعدها تغییر شهرت داد و با نام شهیدی در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت یافت.

 

 

سید جعفر شهیدی در ۱۳۲۰ خورشیدی برای تحصیل علوم دینی، فقه و اصول راهی نجف شد و تحصیلات حوزوی‌اش را در نجف که شهر علم نام داشت، تا حد رسیدن به درجه اجتهاد ارتقا داد. وی پس از آن، چند سالی را در قم طلبگی کرد و از محضر آیت‌الله بروجردی و بسیاری از مراجع و بزرگان دینی بهره جست.

 

 

برخورد با محمد معین، باب آشنایی وی را با حضور علی‌اکبر دهخدا فراهم کرد و پس از تشکیل سازمان لغت‌نامه دهخدا، معاونت آن را برعهده گرفت. سپس علامه دهخدا از سیدجعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه‌ای به مهدی آذر وزیر فرهنگ وقت نوشت: او اگر نه در نوع خود بی‌نظیر، ولی کم‌نظیر است. دهخدا در این نامه می‌خواهد که به جای ۲۲ ساعت، به او ۶ ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیه وقتش را در موسسه لغت‌نامه دهخدا بگذراند. مدتی این‌گونه می‌گذرد، تا ۱۳۴۰ خورشیدی که با مدرک دکتری به دانشگاه منتقل می‌شود.

تدریس در دانشگاه تا حدود ۱۳۴۵ خورشیدی ادامه می یابد اما بعد با ناامنی دانشگاه، دانشجویان خود را به لغت‌نامه می‌برد. پس از سال‌ها نیز تا پایان عمر وی دانشجویانش چهارشنبه‌ها به لغت‌نامه می‌رفتند و با شهیدی جلساتی را داشتند. بعد از مرگ محمد معین، شهیدی مسوولیت اداره سازمان لغت نامه دهخدا را بر عهده گرفت. او در زمینه‌های ادبیات عرب و فارسی استادی بنام بود و درک محضر و همنشینی با استادانی نظیر بدیع‌الزمان فروزانفر، دهخدا، جلال‌الدین همایی و محمد معین اعتبار علمی و معنوی او را دو چندان کرد.

 

 

یکی از نزدیکان و اساتید دانشگاه تهران درباره سیره و زندگی جعفر شهیدی این طور اظهار داشته است: مرحوم شهیدی از افرادی است که تحصیل را با علوم دینی آغاز کرد. در جوانی به نجف رفت و درس های عربی و دینی خود را خوب فراگرفت. ایشان داماد مرحوم غلامرضا سعیدی بود و وقتی از نجف به ایران آمد، با ایشان در کارهای تالیفی و مطبوعاتی همکاری می کرد. مجله «فروغ علم» از شهیدی بود که با کمک آقای سعیدی آن را اداره می کرد. شماره نخست این مجموعه، در فروردین ۲۹ و این نشریه به عنوان نشریه انجمن اسلامی دانشجویان چاپ می شد. البته کتاب اسلام و مهدویت ایشان گویا مربوط به پیش از آن است; آن زمان در بروجرد فعال بود و سخنرانی هم می کرد. این کتاب یعنی اسلام و مهدویت در بروجرد و در همان دهه ۲۰ خورشیدی چاپ شد. همان زمان کتاب هایی هم از عربی به فارسی ترجمه کرد که بسیار خوب مورد توجه قرار گرفت. در واقع، کتاب هایی چون جنایات تاریخ که خیلی هم پشت هم چاپ شد، نوعی ادبیات سیاسی  مذهبی یا به عبارتی انقلابی مذهبی بود. این کتاب سه جلد و عنوان جلد سومش از مسند تجارت تا تخت سلطنت بود. پرونده آقای شهیدی در دهه ۲۰ خورشیدی، یک پرونده سیاسی انقلابی مذهبی با نمره بالاست. بعدها ایشان با حاج سراج و شیخ عباسعلی اسلامی هم همکاری داشت و مقالاتی برای نشریات آنها می نوشت که بیشتر آنها جنبه دینی، کلامی، توحید و این قبیل مسایل داشت. پس از ۱۳۳۲ خورشیدی و بازگشت استبداد خشن، خیلی ها کنار رفتند. آقای شهیدی هم سراغ کار دانشگاهی اش رفت.

 

تالیفات، ترجمه ها و تصحیحات

شهیدی نخستین کتابش را در نجف در رد نظریات احمد کسروی تاریخ‌نگار، زبان‌شناس و حقوق‌دان دوره قاجار و پهلوی نوشت، هرچند بر خوب بودن کارهای تاریخی او همچون تاریخ آذربایجان، تاریخچة چپق و قلیان، مشعشیان و… تأکید داشت. کتاب یاد شده در ۱۳۲۴ خورشیدی در چاپخانه سعادت بروجرد منتشر شد. به واقع، کتاب مهدویت و اسلام، یک اثر کلامی و مدافعانه به قلم یک طلبه جدی است که با منابع تاریخی و حدیثی رایج در حد آن روزگار آشناست و کوشید تا به مطالب کسروی را که مهمترین نوع نقادی از تشیع و اسلام در آن سال ها بود، پاسخ دهد.

 

 

شاید بتوان گفت مهم ترین و موثرترین بخش تالیفات سید جعفر شهیدی در حوزه تاریخ اسلام است. این اهمیت هم به خاطر تجدید چاپ های متوالی کتاب های او و هم به لحاظ حجم آثار او عنوان می شود. بیشترین استقبال هم از این نوع آثار شهیدی به عمل آمده است. شهیدی در این بخش از آثارش کوشید با خرافه زدایی های رایج که در حاشیه شخصیت های دینی شکل می گیرد به نوعی از تاریخ نگاری دست یابد که چهره واقعی شخصیت های دینی را بشود از ورای آن دریافت و به گواه محققان تاریخ اسلام او بنیان گذار مکتب تازه ای در تالیف تاریخ اسلام است. او اگرچه بیش ترین کوشش هایش در حوزه تاریخ به تاریخ اسلام اختصاص یافته است اما سه جلد کتاب نیز با عنوان جنایات تاریخ تالیف و منتشر کرده است.

سه جلد جنایات تاریخ به وسیله ساواک(سازمان اطلاعات و امنیت کشور) توقیف شد اما بعدها با گذشت دوره زمانی، بعضی مطالب انتقادی را چندان ضروری ندید و آنها را از چاپ بعدی حذف کرد. کتاب جنایات تاریخ همزمان سه وجه تاریخی، انقلابی و نقد برخی از کتاب ها و آثار نویسندگان ایرانی و مصری را دربرمی گرفت. این کتاب که گویا طرحی برای نگارش تاریخ اسلام بود برای شهرت شهیدی آن اندازه اهمیت داشت که وقتی پس از آن، کتاب «فاطمه دختر محمد در ۱۳۲۷ خورشیدی چاپ شد، روی آن نوشته شده بود: سید جعفر شهیدی نویسنده جنایات تاریخ.

 

 

سید جعفر شهیدی اگرچه در کارنامه ترجمه اش آثاری از نویسندگان عرب هم چون بنت الشاطی و طه حسین دارد اما این ترجمه ها بیشتر مربوط به سال های اولیه کار اوست و شامل کارهای مذهبی و تبلیغی می شود. آنچه باعث شد در کارنامه او از ترجمه هم نامی به میان بیاید، ترجمه او از نهج البلاغه است که در ۱۳۶۸ خورشیدی آن را منتشر کرد و برنده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد. شهیدی در ترجمه اش ضمن توجه به معنا که در متون مذهبی اهمیت بسیار دارد، در حفظ سبک، سیاق و حفظ ارزش های زیبایی شناسی آن نیز موفق عمل کرد و توانست ترجمه ای از این کتاب ارایه کند که برخی از صاحب نظران معتقدند بهترین ترجمه است.

 

 

اگرچه مهم ترین آثار شهیدی در حوزه ادبیات و زبان فارسی را باید اهتمام او به کامل کردن لغت نامه دهخدا، همکاری در تدوین فرهنگ معین و شرح مثنوی دانست اما او در زمینه تصحیح متون هم دستی داشت و چند اثر مهم ادبی را تصحیح کرده است که از آن جمله می توان به شرح لغات و مشکلات دیوان انوری که انجمن آثار ملی در ۱۳۵۸ خورشیدی آن را منتشر کرده است و تصحیح دره نادره اثر میرزا مهدیخان استرآبادی، که انجمن آثار ملی آن را در ۱۳۴۱ خورشیدی به چاپ رساند، اشاره کرد که در همان سال موفق به دریافت جایزه سلطنتی که مهم ترین جایزه کتاب در آن سال ها بود، شد.

 

 

او گذشته از تصحیح کتاب های قدیمی در زمینه آموزش زبان فارسی نیز کوشش هایی کرد و مقاله های مختلفی را درباره آموزش زبان فارسی و همچنین حوزه های مختلف ادبیات نوشت که در کتاب از دیروز تا امروز توسط نشر قطره منتشر شده است.

 

 

فروزانفر که به شرح مثنوی مولوی می پرداخت تا پایان عمر موفق به شرح بخشی از مثنوی شد که در سه جلد منتشر شد و شهیدی که از اهمیت کار فروزانفر آگاه بود و ارتباط نزدیکی با او داشت، کار او را ادامه داد و سه جلد دیگر بر آن افزود و هم اکنون یکی از بهترین و ادبی ترین شرح های مثنوی در اختیار علاقه مندان مولوی است.

 

 

سید جعفر شهیدی در کلام و قلم دیگران

رسول جعفریان استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران و رییس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره سیره علمی و عملی سیدجعفر شهیدی و همچنین آثار ایشان صحبت های جالبی داشته و مسیر سیر و سلوک شهیدی را از ابتدا و دلایل نپوشیدن لباس روحانیت به وسیله وی را این گونه بیان کرده است؛ نمی دانم ایشان کی لباس روحانیت را کنار گذاشت، اما آقای مهدوی راد از آقای شهیدی نقل می کرد که می گفت: من احساس کردم شان این لباس آن قدر بالاست که من طاقتش را ندارم. به هر حال آقای شهیدی به موسسه دهخدا رفت و در کنار دکتر معین با اخلاص کار کردند. همه از خدمات ایشان آگاهی دارند. بعد هم در سال هایی که معین کسالت شدید داشت، همه کارها را به نام او می کرد. در دانشگاه هم درس می داد. کار «دره نادره» که بسیار ارزشمند است، مربوط به آن دوران است. بیشتر کار ایشان در لغتنامه بود. این کارها معمولا گم شده و از نظرها پنهان ماند و از آنها فهرستی در دست ما نیست. روشن است که سال ها کار می کرده و در میان لغتنامه درج شده است. مرحوم شهیدی نسبت به تدینش بسیار جدی بود. البته در حرف زدن حریت خاصی داشت. حتی ممکن بود فردی از شوخی های ایشان برداشت های مناسبی نداشته باشد اما استاد همیشه یک متدین اصیل بود. من از فعالیت های علمی  مذهبی ایشان پس از دهه ۲۰خورشیدی  و پیش از انقلاب آگاهی ندارم. البته مقالات مذهبی می نوشت; یکی از آنها که در مجله یغما در ۱۳۵۲ خورشیدی چاپ شد، مقاله ای درباره تطور شیعه و نقش علامه امینی به عنوان یک مجدد در آن بود اما گمان می کنم، انقلاب ایشان را در این بعد زنده کرد. کتاب ابوذر غفاری ایشان نشان می دهد که تفکر انقلابی هنوز در ایشان زنده یا دوباره زنده شده است. در واقع، زمینه ای که فراهم آمد، ایشان را به این مسیر کشاند که دست به کارهای بزرگی بزند. شاید اوج این کارها، ترجمه نهج البلاغه بود; ترجمه ای که در شان نهج البلاغه است و واقعا با هیچ ترجمه ای قابل مقایسه نیست. اصلا یک متن استثنایی در ادبیات فارسی و بی مانند است; احیای نهج البلاغه پس از انقلاب به ویژه در سال های نخست انقلاب، بسیار جدی دنبال می شد و بنیاد نهج البلاغه دنبال آن بود. نکته دیگر آن که پس از انقلاب که تاریخ اسلام محقق جدی نداشت اما نیاز به آن جدی بود، آقای شهیدی وارد میدان شد. وی تجربه ای از دهه ۲۰ خورشیدی داشت. مقصودم همان کتاب سه جلدی جنایات تاریخ بود. این بار کارش را آغاز کرد و کتابش سال ها کتاب درسی بود. کتاب خوبی بود، اما واقعا برای تدریس برای یک درس دانشگاهی نبود. او خود دنبال کار نوشتن برای معصومین بود. درباره پیغمبر تالیفی را به دنیای علم هدیه کرد. همچنین درباره حضرت زهرا، امام حسین(ع) و امام سجاد(ع) آثاری را به رشته تحریر درآورد; اینها آثاری بود که پیاپی چاپ شد و کتاب علی از زبان علی هم برای امام علی(ع)  بود که گمان می کنم از دل ترجمه نهج البلاغه درآمده بود.

 

کتاب مستند زندگینامه سیدجعفر شهیدی در قالب مجموعه شخصیت‌های ماندگار عنوان کتابی است که درباره مرحوم جعفر شهیدی به وسیله انتشارات سوره مهر در ۱۳۹۵ خورشیدی منتشر شد. اکبر خوشزاد نویسنده این کتاب گفت: کتاب زندگی نامه سید جعفر شهیدی  مختصری از زندگی و فعالیت‌های زنده یاد شهیدی است. مرحوم سیدجعفر شهیدی یکی از نخستین افرادی بوده‌اند که بحث اتحاد حوزه و دانشگاه را مطرح کرده‌اند و به دلیل اینکه ایشان در هر ۲ اینها تحصیل کرده‌اند خواستار اتحاد این ۲ بوده‌اند. این کتاب زندگینامه مختصری از ایشان از زمان تولد تا وفات ایشان و مسایلی است که در زندگی شان مطرح بوده است. مرحوم شهیدی به دلیل فعالیت دانشگاهی و حوزوی، جزو شخصیت‌های فرهنگی تاثیر گذار بعد از انقلاب بوده که تالیفات و مقالات فراوانی در ۲ بخش ادبیات و تاریخ اسلام داشته است و سعی کردم در این کتاب، برخی از آثار مشهور ایشان نیز به مخاطبان جوان معرفی شود. این اثر یک کتاب تاریخی صرف است که در ۱۲۰ صفحه به زندگی، فعالیت‌ها و آثار استاد جعفر شهیدی می‌پردازد.

 

 

منبع:

-زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر سیدجعفر شهیدی.