ضرورت و اهمیت افزایش و ارتقای بهره‌وری برای اقتصاد کشور و به ویژه در حوزه تولید بر کسی پوشیده نیست. اگر بخواهیم اقتصاد کشور در عرصه جهانی و منطقه‌ای توان رقابت داشته باشد باید سطح بهره‌ری را تا آنجایی که ممکن است بالا ببریم.  در حقیقت موفقیت در عرصه جهانی نیازمند دست‌یابی به سـطح بالاتری از بهـره وری است.

امروزه پایه توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی بسیاری از کشوره  براساس توجه بـه مقولـه بهـره‌وری و اشـاعه آن در کلیـه سطوح و طبقات جامعه است. بهره‌وری نه تنها در واحدهای تولیدی، زمینه‌ساز بقاء و عامل اصلی رقابت در عرصه بازارهای داخلی و جهانی است، بلکه مفهومی است که برای کلیه فعالیت‌ها مطرح است و برای توسعه و پیشرفت کشور باید در کلیه سطوح فعالیتی فراگیر شود.

اما، به نظر می‌رسد در ایران  اهمیت و توجـه بـه مقولـه بهـره‌وری بـه دلایل مختلـف مورد غفلت واقع شده است. البته اقداماتی از قبیل تاسیس سازمان ملی بهره وری و برخی تاکیدات در برنامه‌های توسعه صورت گرفته است، اما  تا رسیدن به وضعیت مطلـوب فاصـله زیـادی بـاقی مانـده اسـت و بایـد قـدم‌های اساسـی و موثری در این زمینه برداشته شود.

نکته قابل توجه این است که بهره‌وری تنها محدود به بخش خاصی از اقتصاد نظیر صنعت یا کشاورزی نیست و شامل همه عرصه‌های اقتصادی و حتی غیر اقتصادی همچون نظام بوروکراسی و کارمندان اداری نیز می‌شود.

اما آنچه که در این نوشتار مورد تأکید است ارتباط بهره‌وری و تولید است. تولید نیز می‌تواند در کشاورزی و یا صنعت اتفاق بیافتد. بر این اساس، بهره‌وری رابطـه بـین اسـتفاده از عوامـل تولیـد و محصول تولیدشده را نشان می‌دهد.

وقتی بحث از تولید می‌شود دو بعد از شاخص بهره‌وری اهمیت پیدا می‌کند: یکی بهره‌وری نیروی کار یا نیروی انسانی است و دیگری بهره‌وری میزان سرمایه.

در رابطه با بهره‌وری نیروی کار وضعیت ایران از نظر شاخص توسعه انسانی تعیین کننده است. شاخص توسعه انسانی (HDI) شامل سه بعد اساسی توسعه، یعنی بهداشت و سلامت، آموزش و سطح استاندارد زندگی است. به نظر می‌رسد موضوع آموزش ارتباط مستقیمی با بهره‌وری نیروی کار دارد، هرچند دو مورد دیگر نیز بسیار مهم هستند. درواقع نیروی کار برای داشتن بیشترین میزان بهره‌وری در کنار آموزش نیازمند برخورداری از استانداردهای زندگی و بهداشت است.

به طور کل  آمارهای منتشر شده بین‌المللی نشان می‌دهد که ایران از نظر شاخص توسعه انسانی جایگاه مناسبی ندارد و باید تلاش‌های زیادی برای بهبود این شاخص در کشور  صورت گیرد. همانطور که مشاهده می‌شود از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ شاخص توسعه انسانی در ایران بهبود داشته است. اما به طور کل رتبه آن نشان می‌دهد که جی کار بسیاری در این مورد وجود دارد. ایران از رتبه ۷۶ در سال ۲۰۱۲ به رتبه ۶۰ در سال ۲۰۱۸ رسیده است. با این حال این رتبه باید باز هم کاهش پیدا کند تا دست کم در منطقه جزو اولین کشورها باشد.

یکی دیگر از شاخص‌هایی که در بهره‌وری تولید تأثیرگذار است شاخص سهولت کسب و کار است. به هر میزان که راه اندازی و اداره یک کسب و کار در کشوری ساده و آسان باشد به همان اندازه می‌توان انتظار بهره‌وری بالاتری داشت. از این نظر نیز شواهد نشان می‌دهد که رتبه ایران از 2012 تا 2018 بهبود یافته است. در سال 2016 با رتبه 117بهترین وضعیت را داشته‌ایم. با این حال در کل رتبه کشور از نظر سهولت کسب و کار در وضعیت مناسبی قرار ندارد.

به طور کل دو نکته در اینجا قابل ذکر است: نخست اینکه  تغییرات بهره‌وری نیروی کار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفـی نیـروی کـار بواسـطه آمـوزش، کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت و ... است. بنابراین بهبود شاخص توسعه انسانی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در افزایش بهره‌وری است.ب رای مثال کارشناسان بر این باورند که نیروی انسانی متخصص به دلیل برخورداری از دانش علمی، فنی و تخصصی می‌تواند از منابع، ماشین‌آلات و تجهیزات استفاده بهتری به عمل آورد و از طریق افزایش بهره‌وری، تولید بیشتری را ایجاد کند. در واقع فرد آموزش دیده به دلیل دارا بودن دانش و مهارت بیشتر از یک‌سو قادر به اختراع و نوآوری می‌باشد و از سوی دیگر به واسطه تطبیق با تکنولوژی‌های جدید، سبب تسریع نشر تکنولوژی در اقتصاد می‌شود.

نکته دوم اینکه در کنار توسعه انسانی و افزایش کمی و کیفی نیروی کار فراهم بودن شرایط کار و سهولت کسب و کار  نیز از مهمترین شاخص‌هایی است که باید مورد توجه مسوولین قرار گیرد. گاهی راه‌اندازی یک کسب و کار به واسطه انواع مجوزها و فرایندهای طولانی اداری و دخالت سازمان‌های مختلف آنقدر سخت می‌شود که افراد از خیر آن می‌گذرند.

بعلاوه کسب و کارهایی که موفق به راه‌اندازی می‌شوند نگهداری و مدیریت‌شان نیز بسیار مشکل است؛ مشکلات و چالش‌هایی که به خاطر بیمه، مالیات و مواردی از این دست بهره‌وری کار را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، بهبود رتبه کشور از نظر شاخص سهولت کسب و کار از اقداماتی ضروری جهت افزایش بهره‌وری به ویژه در حوزه تولید است.

همانطور که گفته شد بهره‌وری تنها محدود به بهره‌وری نیروی کار نیست. بهره‌وری سرمایه نیز یکی دیگر از مهمترین شاخص‌های بهره‌وری است.در محاسـبه ایـن شـاخص ابتـدا ارزش افـزوده و ارزش موجـودی سرمایه ثابت، از قیمت‌های جاری بـه قیمـت‌هـای ثابـت سـال پایـه تبـدیل و سـپس از تقـسیم ارزش افـزوده بـر موجودی سرمایه، بهره‌وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می‌گردد. این نوع بهره‌وری بیشتر به جنبه‌های فنی کسب و کار اشاره دارد.

کارشناسان معتقدند که تغییرات بهره‌وری سرمایه می‌تواند به دلایل مختلفی نظیر پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با کارایی بالاتر، فناوری‌های نوین و... صورت گیرد. وجود زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات و ارتباطات در هر کشور و بکارگیری سرریزهای حاصل از این زیرساخت‌ها، منجر به بهبود فرآیند تولید، پیشرفت فناوری و بهبود کیفیت نیروی کار می‌شود. 

به طور کل، امروزه اقتصاد دنیا در مسیر دانش‌محوری و دانش‌بنیادی حرکت می‌کند. این درحالی است که اقتصاد ایران هنوز منبع محور و متکی به درآمدهای نفتی است. از این رو، بدون توجه به تولید و بهره‌وری نمی‌تواند مشکل اقتصادی خود را حل کنیم.

جمعیت فزاینده کشور و نیازهای رو به رشد آنها از یک سو و غیر قابل اتکا بودن درآمدهای نفتی و محدودیت منابع موجود جهت برآورده ساختن این نیازهای فزاینده از سو ی دیگر  این مهم را آشکار می کند که در صورت ارتقاء بهره‌وری می توانیم با استفاده از منابع و امکانات موجود به صورت کاراتر عمل کنیم و ثروت ملی خود را افزایش دهیم.