سوءمصرف مواد مخدر یکی از آسیب‌های اجتماعی است که دهه‌ها است جامعه ایرانی را درگیر خود کرده است. هرچند مصرف موادمخدر آسیبی نوظهور نیست، اما بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور از موادمخدر تنها به عنوان یک دارو استفاده می‌شده است و تبدیل آن به یک آسیب اجتماعی، روندی است که در طی چند اخیر ایجاد شده و اکنون با ورود مواد مخدر صنعتی، ابعادی جدید پیدا کرده است. 

سوءمصرف مواد مخدر چیست؟

یکی از پرسش‌های رایج در جامعه آن است که مواد مخدر چیست و چه زمانی فرد به اصطلاح، معتاد محسوب می‌شود؟ در بولتن آموزشی «ستاد مبارزه با مواد مخدر» چنین تعریف می‌شود: «مواد شامل همه ترکیباتی است که مصرف آن‌ها موجب تغییر در رفتار (مانند عصبانیت)، اختلال در خلق و خوی (افسردگی) و اختلال در قضاوت و شعور فرد (فراموشی و بی‌توجهی شود». بدین ترتیب مواد مخدر شامل طیف وسیعی از موادی است که می‌توانند چنین تاثیراتی را در افراد ایجاد کنند.

بطور عمده این مواد شامل دو دسته سنتی و صنعتی می‌شود. مواد مخدر سنتی، موادی هستند که ریشه گیاهی و طبیعی دارند و از دیرباز تا امروز، برای ایجاد تاثیر بر ذهن و جسم افراد، مورد استفاده آنان قرار می‌گرفته است. در سرتاسر کره‌ زمین، انواع مختلفی از این گیاهان یا مواد طبیعی وجود دارد و انسان از ابتدای تاریخ تاکنون درگیر سوءمصرف این مواد بوده است. گیاهانی همچون خشخاش، شاهدانه و برگ درخت کوکا، از جمله همین نوع گیاهان هستند که مصرف آن‌ها می‌تواند بر ذهن و جسم انسان‌ها اثرگذار باشد. گزارش‌هایی تاریخی وجود دارد که نشان می‌دهد «شمن‌ها» یا «کاهنان» قبایلی در نقطا مختلف کره زمین، از شرق آسیا گرفته تا جنوب آفریقا و سرزمین‌های سرخپوستان در قاره آمریکا، با مصرف چنین موادی مدعی کشف و شهود شده یا طبیبان برای تسکین درد بیماران خود، آنان را در معرض مصرف این مواد قرار می‌دادند.

 گیاه خشخاش، منبع اصلی تولید مواد مخدر سنتی همچون تریاک است و اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد مردمان باستان، از چین تا یونان به مصرف درمانی یا تفریحی مواد مخدر حاصل از این گیاه می‌پرداختند.

مواد مخدر صنعتی اما موادی هستند که در آزمایشگاه‌ها و با ترکیب مواد شیمایی ساخته می‌شوند. این نوع از مواد مخدر عمر کوتاهی دارند و تنها در چند دهه‌ی گذشته و با گسترش فناوری‌های جدید در صنایع شیمیایی، امکان تولید آن‌ها در آزمایشگاه‌ها ممکن شده است. شیشه، کراک، انواع قرص‌های اکستازی و دیگر مواد مخدر مشابه، از این جمله هستند. مواد مخدر صنعتی اغلب اثراتی بسیار ویرانگرتر، مخرب‌تر و شدیدتر از مواد مخدر سنتی دارند، با این حال سودآوری بیشتر تولید ان برای سوداگران مرگ، باعث شده است تا آنان تلاش کنند تا بیش از پیش دست به فروش مواد مخدر صنعتی زده و آن‌ها را جایگزین مواد مخدر سنتی کنند. 

مواد مخدر صنعتی که اغلب به صورت اتفاقی و در طی آزمایش‌های ساخت داروهای جدید کشف شده‌اند، اثراتی به مراتب شدیدتر و مخرب‌تر از مواد مخدر سنتی دارند.

از جمله مواد مخدر صنعتی می‌توان به «مت‌آمفتامین» (شیشه)، «ال اس دی»، «اکستازی» و «کتامین» اشاره کرد. اغلب مواد مخدر صنعتی بر اثر تحقیقات داروسازان برای ساخت داروهای آرامبخش یا مانند آن کشف شدند و سپس بر اثر سوءاستفاده برخی افراد به عنوان ماده مخدر مورد استفاده قرار گرفته‌اند. برای ساخت مواد مخدر صنعتی، برخلاف مواد مخدر سنتی، نیازی به مزرعه و کشت گیاهان نیست و افرادی که نحوه تولید آن را آموخته باشند، این گروه از مواد مخدر را در آزمایشگاه زیرزمینی خود که در اصطلاح به آن «آشپزخانه» می‌گویند، تولید می‌کنند. 

 مواد مخدر صنعتی به ویژه شیشه، هر روز بیش از پیش توسط قاچاقچیان بین‌المللی، در سطح جهانی تولید و توزیع می‌شود.

اما اعتیاد چیست و به چه کسی می‌توان صفت «معتاد» را اطلاق کرد؟ در تعریف علمی دو نوع شکل مصرف مواد مخدر وجود دارد. شکل اول، مصرف آن به دلایل پزشکی و تحت نظر متخصصان است. قرن‌ها است که انسان‌ها با فواید این مواد در تسکین دردها آشنا شده‌اند و شعرا و تاریخ نویسانی چون سعدی و مولانا نیز در دیوان‌های خود به این ویژگی مواد مخدر همچون تریاک اشاره داشته و طبیبانی چون ابوعلی سینا و زکریای رازی از تریاک برای درمان مارگزیدگی استفاده می‌کرده‌اند. امروزه برای تولید اغلب داروهای تسکین دهنده درد یا آرامبخش از ترکیبات همین نوع مواد استفاده می‌شود. 

 روش دیگر استفاده از مواد مخدر، بدون دستور پزشک است که به آن «سوءمصرف مواد مخدر» گفته می‌شود. استفاده از این نوع مواد بدون نظارت و دستور پزشک بطور حتم می‌تواند باعث اثرات بسیار مخربی شود و افراد را به بلای خانمان‌سوز اعتیاد دچار کند، حتی اگر این مصرف تنها شامل قرص‌های آرامبخش یا مسکن باشد.

در گزارش ستاد کل مبارزه با مواد مخدر و در همین ارتباط می‌خوانیم: «سوءمصرف مواد به مواردی گفته می‌شود که فرد بدون نیاز و بدون مجوز پزشکی اقدام به مصرف مواد مخدر می‌کند، ولی شدت مصرف به حدی نیست که فرد وابسته و معتاد تلقی شود». اما اگر فرد بیش از اندازه، بدون دستور پزشک و به صورت مکرر از این مواد استفاده کند، دچار اعتیاد خواهد شد که به آن «وابستگی» گفته می‌شود: «وابستگی، به مصرف هر ماده مخدر و ناتوانی در ترک آن را گویند. وابستگی میل شدید به مصرف هر ماده و تمایل به ادامه مصرف آن است، تا جایی که در بسیاری از موارد وابستگی به مصرف مواد برای فرد، مهمترین مسئله زندگی‌اش می‌شود.

بطور معمول، کسی که به ماده‌ای وابستگی دارد، مجبور می‌شود مقدار ماده مصرفی خود را به تدریج افزایش دهد، ثانیا در صورت عدم مصرف و یا کاهش مقدار ماده مصرفی، دچارعلائم ناخوشایندی می‌شود که به آن «علائم ترک» می‌گویند».به عبارت دیگر مصرف هرگونه ماده مخدر، حتی داروهای تسکین دهنده درد، می‌تواند ظرف مدت کوتاهی فرد را به خود وابسته کند. 

پیامدهای سوءمصرف مواد مخدر طیف گسترده‌ای از آسیب‌ها را در بر می‌گیرد. اولین پیامد این سوءمصرف، ایجاد عارضه‌های برای فرد است. این عارضه‌ها می‌توانند هم جسمانی و هم روانی باشند. عارضه‌های جسمانی در افراد دچار سوءمصرف گسترده است: بیماری‌های قلبی و ریوی، ناتوانی جنسی، عقیم شدن، سوءتغذیه و کاهش وزن و همچنین احتمال ابتلا به بیماری‌های عفونی همچون ایدز و هپاتیت تنها بخشی از طیف گسترده عوارض این سوء مصرف است. همچنین افراد دچار سوء مصرف ممکن است دچار اختلال در خواب، افسردگی، مشکل در تصمیم‌گیری، اختلال‌های روانی خفیف و شدید و حتی اختلال شخصیت نیز بشوند.

اما اثرات منفی سوء مصرف مواد مخدر در زندگی اجتماعی افراد نیز کم نیستند. تحقیقات نشان می‌دهند که اعتیاد یکی از عوامل اصلی ارتکاب بسیاری از جرایم است، بسیاری از طلاق‌ها به دلیل اعتیاد یک یا هر دو زوج به سوءمصرف مواد مخدر است، افراد معتاد پرخاشگری بیشتری از خود نشان می‌دهند و اعتیاد در افراد می‌تواند موجب طرد آن‌ها از جامعه و انزوای این افراد شود.

دردی به درازای تاریخ

در گزارش‌ها و آثار تاریخی کهن، بارها به سوءمصرف مواد مخدر توسط افراد مختلف اشاره شده است. یکی از اولین گزارش‌های مربوط به سوءمصرف مواد مخدر، در کتاب ابوالفضل بیهقی تاریخ‌نگار قرن پنجم هجری ذکر شده است. در این کتاب می‌خوانیم که سلطان «مسعود غزنوی»، دومین پادشاه سلسله غزنویان، در حال تعقیب و گریز نیروهای سپاه سلجوقی، به دلیل مصرف تریاک به خواب می‌رود و زمانی از خواب بیدار می‌شود که دشمنان او گریخته‌اند و در نتیجه این غفلت، سپاهیان سلجوقی می‌توانند نیروهای خود را گردآورده و سلطان مسعود را شکست دهند و مسیر تاریخ ایران تغییر کند.

آثار سفرنامه نویسان خارجی نشان می‌دهد که در دوران صفویه، مصرف تریاک به عنوان ماده اصلی مخدر در کشور رایج بوده است و عطاران به عنوان فروشندگان اصلی تریاک، از این تجارت سود بسیار می‌برده‌اند. گزارش‌هایی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد در دوران سقوط پادشاهی صفوی، برخی از درباریان دچار وابستگی به مواد مخدر بوده‌اند. در دوران قاجار مصرف تریاک در ایران بیش از پیش شتاب گرفت. در مورد علت این شتاب‌گیری، کارشناسان و صاحب‌نظران دلایل مختلفی را برشمرده‌اند: از عدم آگاهی عامه مردم از اثرات سوءمصرف مواد مخدر تا سود سرشار بنگاه‌های تجاری استعماری و تشویق مردم توسط آنان برای مصرف هرچه بیشتر مواد مخدر و همچنین فقر و تنگدستی مردمی که مصرف مواد مخدر را مرهمی برای پذیرش شرایط سخت زندگی خود می‌دانستند.

 طبق گزارش‌های تاریخ‌نگاران و سفرنامه‌نویسان در دوران قاجار و به ویژه در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، سوءمصرف مواد مخدر در کشور بسیار گسترش یافت و بسیاری از درباریان و شاهزادگان وابسته به سوءمصرف مواد مخدر بوده‌اند.

با این حال در دوران مشروطه است که برای اولین بار برخی روشنفکران و مصلحان اجتماعی، خطر مصرف مواد مخدر را به عموم شهروندان گوشزد کردند و به نظر مورخان یکی از دلایل بحران‌های متعدد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی در دوران قاجار، گسترش مصرف مواد مخدر در تمامی طبقاتی اجتماعی و به ویژه در میان پادشاهان، وزرا و شاهزادگان بوده است.

برای اولین بار، در سال ۱۲۸۹، مجلس شورای ملی قانونی را برای مقابله با سوءمصرف مواد مخدر در ایران تصویب کرد.

از دوران پهلوی و همزمان با آغاز قرن بیستم، نهضتی جهانی برای مقابله با سوءمصرف مواد مخدر ایجاد شد و بسیاری از کشورها اقداماتی اساسی را برای مقابله با سوءمصرف مواد مخدر آغاز کردند. این تلاش همه جانبه از طرق مختلف آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. در ایران نیز برای اولین بار، مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۹، قانونی را با عنوان «قانون تحدید تریاک» برای ممنوعیت مصرف تریاک به عنوان ماده مخدر اصلی در کشور تصویب کرد و مسیر مقابله با سوء‌مصرف مواد مخدر آغاز شد. 

پژوهش‌های مفصل درباره آسیبی خانه‌برانداز

تاکنون تحقیقات مفصلی درباره تاثیرات منفی مواد مخدر در ایران به انجام رسیده است و می‌توان گفت که بحث درباره مواد مخدر، دلایل گرایش افراد به سوءمصرف آن و آثار نتایج ناشی از سوءمصرف مواد مخدر، یکی از مهمترین موضوعات تحقیقات در علوم مختلف در ایران است. بطور مثال «آفرین رحیمی‌موقر» و همکاران در مقاله‌ای با عنوان «بررسی سه دهه مقالات پژوهشی در کشور در زمینه اعتیاد» نشان می‌دهند که از سال ۱۳۵۲ تا سال ۱۳۸۱، دستکم ۳۰۳۱ مقاله در زمینه مسائل مربوط به اعتیاد و در گروه پزشکی به رشته تحریر درآمده است. از سال ۱۳۸۴۱ تاکنون نیز نگارش مقالات و تحقیقات مختلف درباره اثرات منفی مواد مخدر در کشور ادامه دارد و این تحقیقات نشان داده‌اند سوءمصرف موادمخدر تا چه اندازه می‌تواند بر جسم و روان انسان تاثیراتی مخرب و پایدار بگذارد.

وابستگی به مواد مخدر همچنین موضوع بسیاری از تحقیقات مربوط به حوزه جرم‌شناسی در کشور بوده است و مجلات حرفه‌ای و تخصصی همچون «اعتیاد پژوهی» و «اعتیاد و سلامت» بطور به انتشار مقالات مربوط به اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر اختصاص یافته‌اند. به نظر می‌رسد این حجم از تحقیقات توانسته‌اند به حد کافی بر جلب توجه مسوولان، محققان و مدیران به مسئله سوءمصرف موادمخدر و آثار و نتایج منفی آن تاثیر بگذارند و تلاش‌های گسترده مسوولان برای مقابله با این آسیب اجتماعی مهم ادامه دارد. 

«حمید صرامی» و همکاران در مقاله خود با عنوان «بررسی چهار دهه تحقیقات مربوط به شیوع شناسی اعتیاد در ایران» به این نتیجه می‌رسند که یافتـه‌هـای حاصـل از چهار دهه تحقیقات شیوع شناسی اعتیاد در ایران نشان می‌دهد: «با توجه بـه حجـم تهدیـد مـواد مخـدر و روانگردان‌ها و شیوع اعتیاد در کشور و به تبع آن تغییر جنسیت، تاهل، سـن، شـغل و تحـصیلات معتـادان، توجه کافی نسبت به تحقیقات شیوع شناسی مصرف و سوءمصرف مواد در جمعیت عمومی، دانش آموزان، دانشجویان، کارکنان دولتی و غیردولتی صورت نپذیرفته است». در واقع به نظر می‌رسد همچنان نیاز است تا تحقیقاتی در ارتباط با گستره و شیوع سوء مصرف مواد مخدر در ایران صورت بپذیرد. با این حال تحقیقات بر روی مواد مخدر و اثرات سوءمصرف آن در حوزه‌های علمی مختلف در کشور ادامه دارد.

آسیبی که سنگ بنای دیگر آسیب‌ها است

تحقیقات متعددی که در ایران صورت پذیرفته‌اند نشان می‌دهند وابستگی به سوءمصرف مواد مخدر، زمینه‌ساز و ایجاد کننده بسیاری از آسیب‌های دیگر است. قاچاق مواد مخدر و خرید و فروش آن عملی است که طبق قانون ممنوع است و همین امر باعث می‌شود تا بسیاری از افرادی که درگیر سوءمصرف مواد مخدر هستند، اقدام به خرید و فروش یا قاچاق آن نیز نمایند و در نتیجه مرتکب عمل خلاف دیگری شده و به عنوان مجرم به زندان محکوم شوند. تحقیقات نشان می‌دهند بسیاری از مرتکبان جرایمی همچون سرقت، کلاهبرداری، نزاع دسته‌جمعی و مانند آن نیز معتاد به مواد مخدر هستند و عامل بخش بزرگی از طلاق‌ها در کشور نیز اعتیاد به مواد مخدر است. استفاده از درآمدهای غیرقانونی حاصل از خرید و فروش مواد مخدر نیز خود نیازمند اقداماتی همچون پولشویی است و باعث آلوده شدن نظام اقتصادی و بانکی کشورها می‌شود.

وابستگی به سوءمصرف مواد مخدر همچنین عامل بروز برخی تصادفات رانندگی، خشونت‌های خانگی، انتقال بیماری‌های خطرناک، کارتن‌خوابی، تکدی‌گری و بسیاری دیگر از آسیب‌های اجتماعی دیگر است و در نتیجه به نظر می‌رسد مقابله با این سوءمصرف و درمان افراد وابسته به سوءمصرف مواد مخدر، بطور حتم می‌تواند کلید حل بسیاری از آسیب‌های اجتماعی در جامعه ایرانی باشد. آسیبی اجتماعی خود سنگ بنا و پله اول ایجاد انواع آسیب‌های اجتماعی مختلف در کشور است. 

منابع

- حمید صرامی و همکاران، بررسی چهار دهه شیوع‌شناسی اعتیاد در ایران، ۱۳۹۲

- آفرین رحیمی‌موقر، بررسی سه دهه مقالات پژوهشی کشور در زمینه اعتیاد، ۱۳۸۴

- بولتن آشنایی با سوء مصرف مواد مخدر، ستاد مبارزه با مواد مخدر، بی‌تاریخ

- سیدهاشم آقاجری و همکاران، علل رواج اعتیاد در جامعه عصر قاجار و آثار اجتماعی آن، ۱۳۹۱