نقاشی هر کودک بیان گر احساسات درونی اوست. برای تحلیل و قضاوت یک اثر باید به صورت مستمر و پی درپی نقاشی های کودک را زیر نظر داشت تا به جنبه های درونی کودکان پی برد. در نقاشی کودکان هر شکل، نماد یا رنگ بیان گر یک شخص، یک احساس یا یک ویژگی روحی خاص می باشد. حتی نقطه ی شروع نقاشی برای روان شناسان کودک مهم است؛ مثلاً کودک، نقاشی را از مرکز، پایین، بالا و یا کدام گوشه شروع کند.

خانه: در نقاشی های کودکان، خانه بیش از هر چیز دیگری کشیده می شود. در شروع کار معمولاً خانه به صورت یک مربع که بر بالای آن یک مثلث قرار دارد، کشیده می شود. خانه نماد پناه گاه و هسته ی اصلی و گرمی خانواده ای است که ممکن است مورد علاقه یا تنفر کودک باشد. خانه هایی که کودکان ترسیم می کنند ممکن است دارای باغچه، گل، درهای بزرگ، پنجره و پرده های رنگین باشد. چنین خانه ای، نماد یک زندگی سعادت مند است که کودک در آن احساس آرامش می کند. برعکس، اگر خانه ای بدون در ورودی، با دیوارهایی بلند و به گونه ای منزوی و دورافتاده ترسیم شود، معنای متفاوتی پیدا می کند. اگر این خانه بین سنین پنج تا هشت سالگی ترسیم شود نشان گر خجالتی بودن کودک و وابستگی شدید او به مادر است. بعد از هشت سالگی نشان گر احساس خودکوچک بینی و تنهایی کودک و در نوجوانی نشان گر شرم و حیای بیش از حد، و داشتن احساسات رقیق است.

خورشید: خورشید به علت نقش مهمی که برعهده دارد، در نقاشی های بیش تر کودکان دیده می شود. تصویر خورشید بیان گر امنیت، خوش حالی، گرما، قدرت و به نظر بعضی پژوهش گران نماد پدر مطلوب است. وقتی رابطه ی پدر و کودک خوب است، خورشید به طور کامل و در حال درخشیدن نمایش داده می شود. هنگامی که این ارتباط مطلوب نیست، خورشید در پشت کوه ناپدید است و یا به صورت قوسی در افق دیده می شود و اگر کودک از پدرش هراس داشته باشد، خورشید به رنگ قرمز تند یا سیاه که مضطرب کننده است، ترسیم می شود.

با وجود این نحوه ی نمایش خورشید، مانند سایر موضوع های نقاشی ممکن است به حال و حوصله ی لحظه ای کودک و نه به تفاهم و عدم تفاهم بین کودک و پدر بستگی داشته باشد. بنابراین، قبل از هر قضاوت و تعبیری در این مورد، بهتر است چندین نقاشی یک کودک را مورد بررسی قرار داد تا معلوم شود آیا این پدیده مرتب تکرار می شود یا خیر. آن گاه به تجزیه و تحلیل آن پرداخت. در تجزیه، تحلیل و تفسیر نقاشی کودک باید به نقش آموزش و یادگیری های قبلی نیز توجه داشت.

اگر بدون در نظر گرفتن الگوهای یاد گرفته شده در گذشته، بخواهید نقاشی کودک را تفسیر کنید، از حقیقت دور شده و به یک تشخیص غلط درباره ی حالات عاطفی و روانی کودک می رسید. در ثانی، در تفسیر نقاشی کودک، باید جنبه های مختلفی از نقاشی را مد نظر قرار داد که عبارتند از: رنگ، محتوا، فضای به کار گرفته شده و خطوط (اشکال). بدیهی است که تفسیر نقاشی کودک بدون در نظرگرفتن هر یک از این جنبه ها، شما را به نتیجه ی مطلوب نخواهد رساند.

درخت: برای تجزیه و تحلیل نقاشی درخت باید سه قسمت آن را مشخص کرد که عبارتند از: ریشه، تنه، شاخه ها و برگ ها.

ریشه در زمین فرو رفته و درخت از آن غذا دریافت می کند، نماد ناخودآگاه و فشارهای غریزی است. تنه، پرثبات ترین و مشابه ترین عامل به خود کودک است، بنابراین بیان گر مشخصات دائمی و عمیق شخصیت اوست. شاخه ها و برگ ها بیان گر طریق ارتباطی او با دنیای خارج است. اگر کودک به ریشه نسبت به بقیه ی قسمت های درخت اهمیت بیش تری داده باشد، نشان گر طبیعت بدوی، عاشقانه و در عین حال محافظه کار و بی حرکت کودک است. تنه ی درخت ممکن است کوتاه و یا بلند کشیده شود. بچه ها در سنین قبل از مدرسه، تنه ی درخت را بلند ترسیم می کنند؛ ولی بعد از این سن، بلند بودن درخت اغلب نشان گر عقب افتادگی فکری، بیماری عصبی و یا آرزوی بازگشت به دنیای کوچکی و قبل از مدرسه است. تنه ی درخت اگر کوتاه کشیده شود نشان گر جاه طلبی و بلندپرواز بودن کودک است. تنه ی درخت ممکن است مستقیم، صاف و یا کج کشیده شود و در حالت دوم نشانگر عدم ثبات کودک است. درختی که دارای برگ های زیادی و درهم باشد، بیان گر شخصیت بلغمی مزاج و در خودفرورفتگی کودکی است که آمادگی تغییر و تحول ندارد. درختی که شاخه های آن مختلف و هر کدام به سویی کشیده شده اند، نشان گر حساسیت شدید کودکی است که مسائل را به سادگی می فهمد و قادر به ارتباط با دیگران است؛ و در عین حال به راحتی می تواند خود را با محیط سازگار سازد.

شکل آدم: کودک وقتی شکل آدم می کشد، قبل از هر چیز شکل خود و یا درکی را که از بدن و تمایلاتش دارد، بیان می کند. در واقع، بین بعضی خطوط آدم نقاشی شده با خصوصیات روانی و جسمی کودکی که آن را کشیده، ارتباط مشخصی وجود دارد. اگر آدمک در مجموع هماهنگ باشد احتمال بسیاری وجود دارد که کودک کاملاًً سازگار باشد. اگر برعکس آدمک در اندازه ای خیلی کوچک و یا در گوشه ای از کاغذ کشیده شده باشد، معنایش این است که کودک خود را کم ارزش و از دیگران پایین تر می داند.

به طورکلی نمادهای اصلی اندام ها را این گونه تفسیر می کنند:

سر: سر معرف مرکز شخصیت، قدرت فکری، هوشی و عامل اصلی مهار فشارهای درونی است. کودکان، همیشه سرهای بزرگ ترسیم می کنند؛ ولی اگر سر زیاد بزرگ باشد، نشان گر آن است که «من» کودک بیش از حد طبیعی است.

چهره: کلیه ی صاحب نظرانی که به تفسیر نقاشی فرافکنی معتقدند در این زمینه توافق نظر دارند که اندازه ی نقاشی از چهره ی انسان مهم ترین جنبه ی آن است؛ زیرا انعکاس مستقیمی از عزت نفس نقاش است. چهره های بلندتر از حد متوسط برای گروه سنی مربوط می تواند نشانه ی جنبه هایی از شخصیت، از قبیل پرخاش گری یا خودبزرگ بینی باشد. نقاشی های ریز و بسیار کوتاه تر از حد متوسط می تواند حاکی از نارسایی، کهتری، عزت نفس پایین، اضطراب یا افسردگی باشد.

صورت: صورت بسیار اهمیت دارد و اغلب تنها کشیده می شود. کودکان پرخاش گر، اجزای صورت را به حداقل اغراق آمیزی بزرگ ترسیم می کنند؛ در حالی که کودکان خجالتی جزئیات را از نظر می اندازند و فقط دایره ی صورت را ترسیم می کنند و به ندرت صورتی را از نیم رخ می کشند.

دهان و دندان ها: نقاشی دهان ممکن است معنی نیاز به مواد خوراکی را نمایان سازد؛ و هم به معنای پرخاش گری و یا در ارتباط با مسائل جنبی باشد. لب ها که بسته باشند نشان دهنده ی تنش و فشار است و چانه، نماد قدرت مردانگی است.

چشم ها: نقاشی چشم، دنیای درون نقاشی و اجتماعی بودن کودک را نشان می دهد. در کودکان خودخواه، چشم ها ارزش زیبایی نیز دارند.

دست ها و بازوها: کشیدن دست ها و بازوان بزرگ بیان گر قدرت و کنترل است. به عکس ادعا می شود که حذف دست ها و بازوها، بازتاب احساس فقدان قدرت و بیهودگی و بی یاور بودن است. البته حذف دست ها و بازوها در نقاشی کودکان کم تر از پنج سال امری متداول است. نقاشی هایی از چهره ی انسان که در آن ها دست ها در جیب فرورفته یا پشت سر قرار گرفته، بیان گر احساس گناه و اضطراب درباره ی کنترل محرک های «ممنوعه» است.

پاها: کودکان ضعیف و درون گرا اغلب برای آدم ها پا نمی گذارند و یا او را در حالت نشسته نقاشی می کنند.

بالاتنه: اگر باریک و لاغر کشیده شود مشخص کننده ی این است که کودک از اندام خود ناراضی است و یا از چاق شدن و بزرگ شدن می ترسد. در مواردی دیگر بالاتنه ی لاغر ممکن است نشان دهنده ی ضعف جسمانی واقعی باشد.

فضا: به طور کلی کودکانی که رسم نقاشی آن ها به تناسب بر روی کاغذ ترسیم شده، کودکانی آرام هستند. به نظر روان شناسان کودکانی که فضا را بهتر از دیگران حس می کنند، دارای قابلیت درک بهتری هستند. گرایشی که کودک برای خارج شدن از کادر کاغذ دارد نه تنها بیان گر خصوصیات کودکان خردسال یا عقب مانده ای است که کنترل عضلانی ندارد؛ بلکه در میان کودکان بزرگ سال هم که از کم بود محبت رنج می برند، دیده می شود. این کودکان به طور اغراق آمیزی در جست وجوی توجه و کمک هستند تا کم بود اعتماد به خود را که مخصوص انسان های نامطمئن است جبران کند.

کودکان خجالتی و کم رو نیز در گوشه ی کاغذ و یا در قسمتی محدود از فضای کاغذ و یا بر روی کاغذ کوچکی نقاشی می کنند. زیرا در مقابل سطح کاغذهای بزرگ خود را گم می کنند و این نیز نشان گر عدم اعتماد و اطمینان به خود است. کودکانی که در نقاشی ها این حالت را نشان می دهند، احتیاج به تشویق و پشت گرمی زیادی دارند.

بعضی دیگر از پژوهش گران متوجه شده اند که کودکان خردسال از بالای کاغذ شروع به نقاشی می کنند. علت این امر، مربوط به شکل بدن آدمک و حرکات دست است و نیز این که قسمت بالا نشان دهنده ی سر و آسمان و نمادی از ارزش های والاست.

کودکی که زیاد به طرف چپ کاغذ متمایل شود، البته اگر کودک دست چپ نباشد، نشان گر غم و اندوه و گوشه گیر بودن و بی اعتمادی نسبت به خود است. این افراد سریعاً تصمیم می گیرند و در جست وجوی عواطف و احساسات سرکوب شده ی خود می باشند. آن هایی که تصاویر را در گوشه ی راست صفحه می کشند اکثراً افرادی حساس هستند که به دنبال ارضا و ارتقای مسائل عقلی و ذهنی خود در تکاپو می باشند. ناحیه ی راست ناحیه ی آینده است.

جا دادن تصویر در سمت چپ از خودمحوری نقاش حکایت می کند و عکس آن در افرادی که تحت تأثیر محیط بوده و شرایط و موقعیت محیط بر آن ها حاکم است، صدق می کند. اگر تصویر کوچک و نزدیک لبه ی پایین صفحه باشد، علامت احساس عدم امنیت و عدم استقلال نقاش است و گاهی دلیل بر افسرده بودن اوست. تمایل به ناحیه ی پایین صفحه غرایز بنیادی می باشد.

سرانجام کودکانی که نقاشی های شان کاملاً در مرکز کاغذ قرار می گیرد، به طور کلی بر خود و احساسات شان توجه و تمرکز فکری زیادی دارند. ترسیم از چپ به راست نشان دهنده ی یک حرکت طبیعی پیش رونده است. درحالی که ترسیم از راست به چپ به منزله ی یک حرکت واپس رونده تلقی می شود.

جهت یابی در فضا به منظور چگونگی برداشت و نحوه ی استفاده از فضا در نقاشی کودکان نیز اهمیت دارد. کودکان خردسال که به طور صحیح نحوه ی جهت یابی در فضا را نمی دانند، ممکن است تصویر انسان را سروته یا وارونه بکشند؛ یا مثلاً نقاشی را از پا شروع کنند و به سر برسند. یا تصویر را به صورتی بکشند که به نظر برسد بدون وزن بوده و در فضا معلق است.

معکوس کشیدن: معکوس کشیدن تصویر در کودکان کم سن و سال هم بسیار غیرمعمول است؛ اما می توان آن را به ابتکار کودکان در نقاشی ارتباط داد. اما در کودکان بزرگ تر نباید این عمل را به سادگی پذیرفت؛ زیرا این عمل ناشی از مشکلات عدم هماهنگی با محیط است.

اندازه ی تصویر: کشیدن تصاویری با حداقل اندازه و کشیدن تصاویر مشابه، تصویر انسان در نقاشی کودکانی که عدم امنیت عاطفی و افسردگی احساس می کنند، دیده می شود. کودکانی که احساس عدم امنیت می کنند، تصویر انسان را کوچک می کشند درست برعکس، نقاشی های بزرگ و باشجاعت که مشخص کننده ی نقاشی اطفالی است که از امنیت خاطر و اعتماد به نفس برخوردارند.

نکته ی دیگری که در تفسیر نقاشی های کودکان باید مورد توجه قرار داد، اثر الاکلنگی می باشد؛ یعنی، کودک آن چیزی را که برایش از اهمیت بیش تری از لحاظ عاطفی و احساسی برخوردار است، در نقاشی اش بزرگ تر از دیگر چیزها می کشد. مثلاً فردی که در خانواده نقش غالب را بازی می کند و فرمان رواست، بدون توجه به اندازه ی واقعی وی، از همه بزرگ تر کشیده می شود.

منابع:

- دادستان، پریرخ، ارزشیابی شخصیت کودکان بر اساس آزمون های ترسیمی، تهران، انتشارات رشد، 1376.

- فراری، آناالیوریو، نقاشی کودکان و مفاهیم آن، ترجمه: عبدالرضا صرافان، تهران، انتشارات دستان، 1371.

- دادستان، منصور، نقاشی و کاربرد تست در خانواده، انتشارات رشد، 1371.