فرشته جهانی
  تک‌فرزندی یکی از مسائل آسیب‌زا در سال‌های اخیر به شمار می‌رود که رشد فزاینده‌ای داشته است و بسیاری از خانواده‌های ایرانی به آن گرایش پیدا کرده‌اند. بدون شک ادامه این رویه می‌تواند اساس موجودیت یک جامعه را سست و بنیان خانواده را متزلزل ساخته و با تهدیدات متعددی روبه‌رو کند.

«تحلیل آسیب‌های تک‌فرزندی برای والدین با رویکرد دینی و روانشناختی» [۱] عنوان مقاله‌ای به قلم «مرضیه هروی، اسماعیل چراغی کوتیانی و محسن هراتی» است.
هدف از انجام این پژوهش بررسی و تحلیل آسیب‌های تک فرزندی برای والدین است. یافته‌ها حاکی از آن است اگرچه مستقیماً آموزه‌های دینی از تک‌فرزندی، کمیت و تعداد اولاد بحثی به میان نیامده است، اما کلیت آیات و روایات فرزندآوری بر اهمیت این مساله تأکید دارند. نویسنده در مقاله حاضر بر آن است آسیب‌های جسمی، روانی، تربیتی و معنوی تک‌فرزندی را مورد بررسی قرار دهد. روش گردآوری پژوهش اسنادی و کتابخانه‌ای و روش پردازش مطالب توصیفی و تحلیلی با استفاده از نتایج پژوهش‌های پیشین بوده است.

آسیب‌های والدین تک‌فرزند

مطالعات روانشناختی و جامعه‌شناختی بیانگر آن است که تک‌فرزندی آسیب‌هایی را برای والدین به همراه دارد. ازآن‌جا که این آسیب‌ها گسترده و شامل عرصه‌های گوناگون می‌باشند نویسندگان در پژوهش حاضر به برخی از این آسیب‌ها می‌پردازند.

۱. آسیب‌های جسمی

 یکی از آسیب‌هایی که والدین تک‌فرزند با آن روبرو می‌باشند، آسیب جسمی است. به طور طبیعی جسم مادر به دلیل ارتباط نزدیکتر با کودک بیشتر درگیراین آسیب‌ها خواهد بود. این در حالی است که داشتن فرزند برای زن مانند حکم سلامتی برای اوست و با تأمین شادابی، او را به زندگی امیدوار و سرگرم می‌کند.
تحقیقات جدید نشان داده است که پدر و مادر شدن، آنها را از خطر ابتلا به سرطان و بیماری‌های قلبی محافظت می‌کند. این پژوهش‌ها که روی یک و نیم میلیون نفر انجام شده است، نشان می‌دهد که داشتن فرزندان پرشمار، خطر ابتلا به سرطان سینه را در زنان کاهش می‌دهد.
افزون بر این دانشمندان بر اساس برخی آزمایش‌ها و تحقیقات اعلام کرده‌اند مادرانی که تازه صاحب فرزند شده‌اند، حافظه بصری قوی‌تری دارند و در مقایسه با زنانی که فرزند ندارند بهتر می‌توانند اطلاعات اطراف خود را دریافت کنند و به خاطر بسپارند.

۲. آسیب‌های روانی

نویسندگان مقاله حاضر  اضطراب، استرس و افسردگی را از جمله آسیب‌های روانی برای والدین دارای تک فرزند برمی‌شمرند و بر این باورند که جسم و روان رابطه‌ای تنگاتنگ با هم دارند و هر آنچه بر جسم تأثیرگذار باشد روان را نیز متأثر می‌سازد،.
در ادامه این پژوهش آمده است: تک‌فرزندی بر روان والدین نیز تأثیرگذار می‌باشد و آسیب‌ها و چالش‌هایی را به وجود می‌آورد. در واقع هرچه قدر تعلقات و وابستگی‌ها بیشتر باشد، زمینه نگرانی و اضطراب بیشتر است.

همچنین بسیاری از جامعه‌شناسان و روانشناسان معتقدند تعداد فرزندان بر نحوه زندگی زوجین، روابط زناشویی و تنش‌های والدین تأثیر می‌گذارد. در واقع در کنار آسیب‌هایی که خود کودک تک فرزند با آنها روبه‌رو می‌شود، آسیب‌های متعددی هم خانوادۀ این کودکان را تهدید می‌کند. این خانواده‌ها همواره نگران بوده و فکر می‌کنند که اگر مشکلی برای این یک کودک به وجود بیاید، هیچ کاری از آنها ساخته نیست. بدون شک این نگرانی و وابستگی شدید والدین و تک‌فرزند زمینه اضطراب و استرس و فشارهای روانی را ایجاد خواهد کرد.  
در کنار آسیب‌هایی که خود کودک تک فرزند با آنها روبه‌رو می‌شود، آسیب‌های متعددی هم خانوادۀ این کودکان را تهدید می‌کند

علاوه بر موارد گفته شده ترس از دست دادن تک‌فرزند باعث می‌شود این کودکان به‌صورت محدودتر رشد کرده و والدین اجازه ندهند با گروه همسالان بازی و تعامل داشته باشند و به طور مستقل کارهای روزمره خود را انجام دهد.

اندیشه فرزندآوری یکی از فرایندهای زیربنایی و بسیار مؤثر در ایجاد آرامش و تحکیم و کارآمدی خانواده است. از سوی دیگر تولد فرزندان در خانواده احساس مفید و مؤثر بودن را برای والدین به ارمغان می‌آورد.
پژوهشی که «برتراند راسل» انجام داده است، نشاط و شادمانی حاصل از تولد فرزند در خانواده را تائید می‌کند. این در حالی است که طبق بررسی‌های انجام شده والدین تک‌فرزند بیشتر از والدین چند فرزند در معرض افسردگی قرار دارند. هرچه وابستگی و پیوند انسان‌ها قویتر باشد پذیرش جدایی و دوری دشوارتر خواهد بود.

۳. آسیب‌های تربیتی

نویسندگان مقاله حاضر معتقد است که تربیت کودکان تک فرزند با کودکانی که دارای خواهر و برادر می‌باشند متفاوت است و والدین تک فرزند در زمینه اخلاقی و تربیتی نیز با آسیب‌هایی روبرو هستند. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به رواج فرهنگ فرزند سالاری اشاره کرد.

تک فرزند بودن کودک موجب معطوف شدن توجه کامل والدین به وی شده و به مرور این فرزندان کانون توجه خانواده می‌شوند.  معمولاً در خانواده‌های تک‌فرزند پدر و مادر از نظر عاطفی به شدت به او وابسته می‌شوند به طوری که احساس می‌کنند باید همه خواسته‌های کودک را برآورده سازند. برآورده ساختن این خواسته‌ها در برخی موارد به‌اندازه‌ای می‌رسد که والدین ناخواسته برای راضی کردنش به او باج می‌دهند.
همین آموزه باجگیری در زندگی آینده کودک نیز تأثیرگذار است از طرف دیگر تبدیل شدن فرزندان به انسان‌های پرهزینه‌ باعث خواهد شد تمایل به فرزندآوری و تعدد فرزند در خانواده‌ها کاهش یابد؛ زیرا نمی‌توانند انتظارات بالای آنها را برآورده کنند. الگوی تربیتی این خانواده‌ها به فردگرایی نزدیک است، اما مدیریت خانواده‌های پرجمعیت به دلیل محدودیت امکانات، به انواعی از نظم نیازمند است که نتیجه آن زندگی‌های موفق خواهد بود.

کاهش انسجام خانواده از دیگر آسیب‌های تربیتی است. نویسنده معتقد است که نبودن فرزند در محیط خانواده، یکی از عوامل ناپایداری در زندگی مشترک به شمار می‌آید. ازآن‌جا که بخشی از تعارض‌های زناشویی حاصل اختلاف زوجین در اهداف زندگی است، حضور فرزندان، موجب همگرایی اهداف زوجین و در نتیجه، کاهش تعارض‌های آنها می‌شود.

یکی دیگر از معایب بزرگ تک فرزندی، وقت‌گیر بودن آن است. برخلاف تصور برخی که گمان می‌کنند بچه‌های زیاد وقت بیشتری را از والدین می‌گیرند، وجود چند فرزند موجب می‌شود والدین وقت کمتری را برای بازی با بچه‌ها بگذارند. بهترین کسانی که وقت بچه‌ها را پر میکنند، خود بچه‌ها هستند.  

والدین تک فرزند در زمینه اخلاقی و تربیتی نیز با آسیب‌هایی روبرو هستند. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به رواج فرهنگ فرزند سالاری اشاره کرد

جمع‌بندی

- افزایش پرشتاب آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و چالش‌های موجود در زمینه فرزندآوری مستلزم ارتقاء سطح بینش و آگاهی خانواده‌ها و ارائه آموزش‌های لازم و انجام پژوهش‌های علمی عمیق و گسترده است.

- در جامعه کنونی تغییرات گسترده‌ای در سبک فرزندآوری ایجاد شده است، به طوری که به تدریج جایگاه الگوی سنتی خانواده با محوریت «حضور فرزند مایۀ رحمت و برکت است» جای خود را به الگوی «حضور فرزند مایۀ زحمت است» داده که ضرورت دارد با ارائه راهکارهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی افکار عمومی را از آسیب‌های این موضوع مطلع ساخت.
 

- جامعه‌ای که در آن کودکان، پدران و مادران آن از سلامت جسمی، روانی و تربیتی برخوردار نباشند، نمی‌تواند جامعه‌ای پویا و پیشرو باشد.

- اگرچه در آموزه‌های دینی به طور مستقیم بحثی از تک فرزندی یا کمیت و تعداد فرزند به میان نیامده است، اما جهت‌گیری کلی روایات به سمت کثرت جمعیت است.

- آیات قرآن کریم فرزند و جمعیت را مدد الهی دانسته و از ارکان تکامل بشر می‌پندارد.

- از منظر روانشناختی نیز والدین تک فرزند به دلایل مختلف مانند جدایی فرزند از خانواده با آسیب‌هایی چون اضطراب و افسردگی روبرو خواهند بود.

-  وجود فرزند، موجب آسایش روحی و فکری انسان می‌شود و انسان را از دغدغه درونی و افسردگی روحی نجات می‌دهد.

- در خانواده‌های تک فرزند وابستگی دارای افراط وتفریط است و کمتر از تعادل برخوردار است.

- تک فرزندی مشکلاتی مانند فرزندسالاری و کاهش انسجام خانواده را در پی دارد.

-  تحقیقات نشان داده است که از نظر جسمی بارداری و شیردهی و زایمان به سلامتی مادر کمک کرده و نقش مهمی در هوش و حافظه و جلوگیری از سرطان‌های متعدد دارد.

- تک فرزندی یکی از عوامل هسته‌ای کاهش جمعیت است در صورت شیوع می‌تواند بنیان جامعه را هدف قرار داده و در ابعاد گوناگون اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و مذهبی آسیب‌زا باشد.

پی‌نوشت

[۱] . تحلیل آسیب‌های تک‌فرزندی برای والدین با رویکرد دینی و روان‌شناختی، «مرضیه هروی؛ اسماعیل چراغی کوتیانی؛ محسن هراتی»، دوفصلنامه مطالعات اسلامی آسیب های اجتماعی، دوره ۲، شماره ۱، شهریور ۱۳۹۹، صفحه ۱۶۳-۱۸۲ / ایرنا