برخی سیاست‌ها و رخدادهای داخلی و خارجی، عرصه را برای صادرات فرش دستباف ایران تنگ و تجارت این کالای نفیس را تحت تاثیر قرار داده؛ «افزایش رقبای جهانی فرش»، «کپی‌برداری از طرح‌های فرش­ ایران» و «تحریم‌های همه‌جانبه آمریکا» از جمله عوامل خارجی موثر در افول صادرات فرش ایران است.

به اعتقاد بسیاری از متخصصان و دست اندرکاران فرش، فرش دستباف ایرانی با وجود رقبای فراوان از بهترین و زیباترین فرش‌های دستباف جهان است که نقش و نگارهای زیبای آن به دست هنرمندان توانای کشور گره زده می‌شود.

صنعت تولید فرش دستباف در ایران برای ۲ میلیون نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده و بیش از ۱۹۱ هزار نفر هم در مشاغل و صنایع وابسته به آن مشغول هستند.

براساس آمارها اکنون صنعت تولید فرش دستباف در ایران برای ۲ میلیون نفر اشتغال ایجاد کرده و بیش از ۱۹۱ هزار نفر نیز در مشاغل و صنایع وابسته به آن همچون مرمت کار یا رفوکار، رنگ کار، نساج، رنگریز و دیگر رشته‌­های مرتبط با آن مشغول فعالیت هستند و اگر خانواده دست‌اندرکاران فرش دستباف را نیز به صورت میانگین چهار نفر در نظر بگیریم، باید گفت که معادل ۱۰ درصد جمعیت ایران به نوعی درگیر امور مربوط به فرش دستباف هستند.

اکنون دیگر صادرات فرش ایران شرایط مطلوبی ندارد و در سه دهه اخیر از لحاظ ارزشی و حجمی روند نزولی شدیدی پیدا کرده و به روایت آمار، زمانی ایران ۸۰ درصد سهم صادرات فرش دستباف جهان را در اختیار داشت اما اکنون کم­تر از ۱۰ درصد از بازار کل دنیا را در اختیار دارد.

افزایش رقبای جهانی بازار فرش

یکی از دلایل اصلی کاهش صادرات فرش دستباف ایران در بُعد جهانی، وجود مشتریان خاص و ظهور رقبایی مانند هند، پاکستان، افغانستان، چین، نپال و ترکیه است که در چند سال اخیر در پرتو سایر عوامل از جمله تحریم‌های آمریکا علیه ایران و مهاجرت طراحان فرش ایرانی، گوی سبقت را در عرصه رقابت ربوده‌اند.

«احد عظیم­‌زاده» رئیس اتحادیه فرش تبریز در این خصوص می‌گوید: رقبای ما بیش از ۱۰۰ سال سابقه فعالیت در این زمینه را ندارند در حالی که قدمت فرش دستباف ایران به بیش از سه هزار سال می‌رسد.

«علی بادام برجاه» از صادرکنندگان فرش دستباف نیز با بیان اینکه سهم ایران از صادرات بازار جهانی ۶.۱ میلیارد دلار بوده، می‌­گوید: تا پیش از تحریم‌ها ایران حدود ۸۰ درصد سهم بازار فرش جهان را به خود اختصاص داده بود در حالی که با افت صادرات، این رقم اکنون به ۱۰ درصد رسیده است.

وی اضافه می‌­کند: مدت‌هاست به دلایلی از جمله تحریم­‌ها، نبود امنیت شغلی قالی­بافان، تغییر فرهنگ و سلیقه کشورهای متقاضی و وجود رقبایی با تخصص پایین‌تر که توانسته‌اند بازارهای از دست رفته ما را تصاحب کنند، شاهد افول صادرات فرش دستباف ایران هستیم.

کپی‌برداری برخی رقبا از طرح‌های فرش ایرانی
به گفته عظیم‌زاده، یکی دیگر از موضوع‌هایی که موجب کاهش سهم تجارت فرش ایرانی در بازارهای جهان شده، غفلت و بی­‌توجهی نسبت به ثبت طرح‌­های اختصاصی فرش ایرانی است که در نتیجه آن، رقبا با کپی‌برداری، این طرح­‌ها را در جهان به نام خود تولید و عرضه می‌کنند. آن هم در حالی که کیفیت فرش دستباف ایرانی قابل مقایسه با هیچ فرشی نیست و فرش، نماد هنر و فرهنگ ایرانی است.

رئیس مرکز ملی فرش ایران نیز می‌گوید: فرش باید شناسنامه داشته باشد تا هر فردی نتواند فرش‌ کشورهای دیگر را به اسم فرش ایرانی صادر کند.
«فرحناز رافع» می‌افزاید: یکی از کارهایی که در مرکز ملی فرش ایران انجام شده، حذف امضای طلایی برای فرش ابریشم است زیرا در گذشته هر فرش بی­‌کیفیتی می‌توانست امضای طلایی فرش ابریشم را دریافت کند.

رفع تحریم‌ها و رونق صادرات
تحریم­‌های همه‌جانبه اعمال شده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی علیه ایران بویژه تشدید فشارهای اقتصادی از دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، بر صادرات و واردات ایران به خصوص صادرات فرش دستباف تاثیر گذاشته است.

در همین ارتباط مقام‌­های آمریکایی با آگاهی از این­که فرش دستباف، زعفران و پسته منبع مولد، اشتغال و درآمدزایی بسیار مهمی برای ایران است، با اعمال تحریم‌های همه‌جانبه، بازار جهانی فرش را برای صادرات آن با مشکل جدی مواجه کردند.
عظیم­‌زاده در این باره می‌­گوید: در صورتی که تحریم‌­ها برداشته شود، صادرات فرش ایران رونق می‌­گیرد و بازارهای جهانی از دست رفته از جمله عربستان سعودی و آمریکا که ۸۰ درصد خریدار فرش­‌های بزرگ ایرانی بودند، دوباره احیا خواهد شد.وی این را هم اضافه می‌کند که همه‌گیری کرونا در ۲ سال اخیر بسیاری از مشاغل را تحت تاثیر قرار داد و باعث کاهش صادرات فرش شد به‌طوری که بسیاری از نمایشگاه‌­های فرش در جهان به دلیل قرنطینه‌­های آن زمان، تعطیل شد؛ البته امید می‌رود با پایان این همه‌­گیری صادرات فرش دستباف نیز رونق گیرد.

بادام‌برجاه نیز با بیان اینکه ۱۰ تا ۱۵ درصد علت افت صادرات فرش دستباف ایران به دلیل تحریم­‌هاست، می‌گوید: در صورت برداشته شدن آن رونق بیشتری به بازار فرش کشور باز می‌گردد.

رافع هم با یادآوری تحریم‌های اعمال شده علیه ایران در چند دهه اخیر می‌گوید: صادرات فرش در گذشته و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در اختیار برخی افراد خاص بود، اکنون نیز آن­ها می‌­خواهند با آوردن کشورهای دیگر در بازار فرش دستباف جهان، ایران را از پا درآورند.

عوامل داخلی افول صادرات فرش از نگاه فعالان این حوزه

برخی فعالان صنعت فرش دستباف کشور نیز در ارتباط با دلایل افول صادرات فرش دستباف ایران معتقدند، علاوه بر عوامل خارجی تاثیرگذار در کاهش صادرات فرش، برخی سیاست­‌گذاری‌­ها و قوانین داخلی نیز در این مساله اثرگذار بوده‌، قوانینی که نیاز به اصلاح و بازنگری دارند.
برخی فعالان صنعت فرش دستباف کشور درباره دلایل افول صادرات فرش دستباف ایران معتقدند، علاوه بر عوامل خارجی تاثیرگذار در کاهش صادرات فرش، برخی سیاست‌گذاری‌­ها و قوانین داخلی نیز در این مساله اثرگذار بوده‌ استبه گفته این صاحب‌نظران فرش دستباف، برای رونق بازار جهانی این کالای نفیس و با ارزش، لازم است قوانین و برنامه‌ریزی‌­های جدیدی از سوی دستگاه‌­های دولتی و دست­‌اندرکاران مرتبط با فرش و صادرات آن پیش‌­بینی شود.

از جمله عوامل داخلی افول صادرات فرش به بازارهای جهانی از نگاه فعالان صنعت فرش، می‌توان به «نبودن سیاست­‌های حمایتی از بافندگان و تاجران فرش»، «سیاست‌­های نادرست اجرایی و نظارتی حاکم در تولید و صادرات فرش»، «مهاجرت طراحان و موانع قانونی خدمات پس از فروش فرش» و «بازار داغ فروش فرش‌های‌ قاچاق ایرانی» اشاره کرد.

نبودن سیاست‌­های حمایتی از بافندگان و تاجران فرش

به گفته فعالان حوزه فرش، حمایت از صادرکنندگان و بافندگان در اموری مانند بیمه، تامین مواد اولیه و فراهم کردن زمینه شرکت آنها در نمایشگاه‌­های بین­‌المللی نقش موثری در تشویق بازرگانان و توسعه تجارت فرش ایران دارد.
رئیس اتحادیه فرش تبریز در این ارتباط می­‌گوید: در صورت حمایت از فرش ایرانی و صادرکنندگان آن، این کالای با ارزش در همه موزه‌­های جهان حرف اول را می‌­زند.
به گفته عظیم‌زاده، لازم است مسئولان مراکز فرش دستباف از بین نیروهای متخصص و با تجربه انتخاب شوند.

وی اضافه می­‌کند: در صورتی که با حمایت دولت دست­‌اندرکاران فرش ایرانی بتوانند تقاضای جهانی را برآورده کنند، می‌­توان گفت هیچ کشوری توانایی رقابت با فرش دستباف ایرانی را ندارد.
این فعال بازار فرش با یادآوری تاکیدات رهبر معظم انقلاب درباره حمایت از تولید، می‌افزاید: شایسته است بانک‌­ها مانند بانک های کشورهای توسعه یافته، فقط در زمینه بانکداری فعالیت کنند و سود خود را با هدف حمایت از تولیدکننده حقیقی کاهش دهند.

رئیس مرکز ملی فرش ایران نیز در خصوص حمایت­‌های دولت در حوزه فرش دستباف تصریح می‌کند: افزایش دانش لازم در ارتباط با فرش دستباف، گسترش مراکز علمی مرتبط با آن، به کارگیری و تربیت نیروهای متخصص برای بازاریابی بین‌المللی و تغییر جهت به سمت تولید فرش‌­های آنتیک که ایران نقشی بلامنازع دارد، از جمله راه‌­های مقابله با رقبای جهانی فرش است.

رافع می‌افزاید: فرش دستباف باید به عنوان یک کالای صادراتی مهم در نظر گرفته شده و مورد حمایت دولت قرار گیرد. باید ساختاری اداری برای آن در حد معاونت یک وزارتخانه و سازمان ایجاد شود و وجود مرکز ملی فرش بی­‌مهری به آن است. مرکز ملی فرش نیز باید گسترش یابد.

فرجام سخن
سخن آخر اینکه براساس آنچه مسئولان و فعالان حوزه تولید و صادرات فرش دستباف بیان می‌کنند می­‌توان نتیجه گرفت که برنامه‌­ریزی و توجه به این بخش نه تنها از نظر اقتصادی و ارزآوری اهمیت دارد بلکه از ابعاد فرهنگی و اجتماعی به لحاظ تاثیرگذاری در اشتغال‌زایی در روستاها و پیش­گیری از مهاجرت روستاییان به شهرها موثر است و می­‌تواند موجب رونق بسیاری از صنایع وابسته به آن در سراسر کشور شود.

در همین حال ضرورت دارد، بخش‌­های گوناگون اقتصادی به همراه سایر نهادهای تصمیم‌­گیر در حوزه فرش ضمن ایجاد کارگروه مرتبط با فرش در هماهنگی یکدیگر برای بازگشت به موقعیت برتر فرش ایران در بازار جهانی برنامه‌­ریزی کنند.

علاوه بر این، در خصوص عوامل داخلی موثر در کاهش صادرات فرش دستباف نیز کارگروه یادشده می­‌تواند نسبت به رفع موانع و کمک به رونق صادرات این کالا ایفای نقش کرده تا صنعت فرش از وضعیت کنونی خود در کشور خارج شود.

دست‌­اندرکاران حوزه صادرات فرش ایران معتقدند باید نقش دولت در چرخه صادرات این کالا بیشتر نظارتی باشد و در بسیاری مواقع نیز از فعالان بخش خصوصی در این عرصه حمایت کند.

در همین حال با توجه به کم‌شدن مواد اولیه (ابریشم)، لازم است وزارتخانه‌­های مرتبط به خصوص جهاد کشاورزی ضمن همراهی با بخش خصوصی برای تولید بیش­ از پیش ابریشم در داخل کشور، حمایت‌های لازم را از اقدامات مرتبط با آن به عمل آورند تا وابستگی کشور از واردات ابریشم به‌ویژه از چین کاهش یافته و در این ارتباط حتی جایگاهی برای ابریشم ایران نیز در جهان رقم بخورد.

در ارتباط با تحریم‌­های آمریکا علیه ایران، اکنون نیز برای رفع مشکلات مرتبط با این عامل نباید در انتظار رفع تحریم‌­ها بود و لازم است بر اساس شرایط کنونی برنامه­ ریزی شود که در این خصوص می‌توان با ایجاد نمایشگاه‌­های دائمی در یکی از کشورهای منطقه که مناسبات خوبی با ایران دارند، نسبت به رفع این مشکل اقدام کرد.

برای جلوگیری از قاچاق و خروج غیرقانونی فرش از ایران نیز شناسنامه‌دار کردن فرش­‌های دستباف، تشدید نظارت‌­ها در مراحل مختلف، افزایش مجازات‌­های بازدارنده برای متخلفان و قاچاقچیان فرش دستباف، به روز کردن قوانین مرتبط با صدور فرش، آموزش نیروهای متخصص فرش دستباف در گمرک و نظارت بر اجرای قوانین در گمرکات کشور ضروری است.
ثبت مالکیت طرح‌های ایرانی و آگاهی طراحان برای استیفای حقوق خود در خصوص طرح‌­های کپی‌شده نیز از اقدامات ضروری برای حفظ برند فرش ایران در بازار جهانی است.

این گزارش، چکیده از بولتن تهیه شده در خصوص راه‌های رونق فرش دستباف ایران است.