محرومیت کودکان از محیط های آموزشی، عواقب بسیار ناخوشایندی به همراه دارد. سالانه تنها ۲۰۰ هزار نفر به کودکان کار تهران افزوده می‌شود؛ کودکانی که بدون شک در بین آنها نخبگانی هستند که اگر به آنها توجه شود، می‌توانند در آینده گره‌های بزرگی از مشکلات جامعه را باز کنند. 

معضل کودکان بازمانده از تحصیل شامل کودکان گروه سنی ۶ تا ۱۸ سال که به دلیل انواع و اقسام مشکلات از تحصیل بازمانده و بسیاری از آنها وارد بازار کار شده اند، به طورحتم یکی از مسائل امروز جامعه ایرانی است.

بسیاری از کودکان بازمانده از تحصیل کشورمان که درحال حاضر کودکان مهاجر افغان نیز به آنها اضافه شده اند با هدف کمک و تامین بخشی از معیشت خانواده از همان ابتدای کودکی وارد بازار کار شده و در محیط ناامن کار، انواع زورگویی، تبعیض، تجاوز و آسیب های جسمی و روحی را تجربه می کنند.

بسیاری از جامعه شناسان معتقدند محرومیت کودکان از رفتن به مدرسه و محیط های آموزشی، عواقب بسیار ناخوشایندی به همراه دارد. به طوری که بیشتر این کودکان که اتفاقا بسیاری از آنها باهوش هستند و به دنبال شیوع بیماری کرونا و اختلال در وضعیت معیشتی طبقه ضعیف جامعه تعداد آنها نیز رو به فزونی گذاشته است، به علت اینکه پیش از رشد عقلی وارد بازار کار می شوند، اغلب آنها به مرور زمان انواع آسیب های اجتماعی و جرایمی همچون اعتیاد، سرقت، قتل و البته مشکلات روحی و روانی را تجربه می کنند.

اگرچه با سیاستگذاری های دولتی و حمایت های سازمان های مردمی، از آمار کودکان بازمانده از تحصیل در کشور نسبت به سال های پیش کاسته شده است اما این معضل همچنان به قوت خود باقی است و با افزایش مشکلات اقتصادی نیز بیم آن می رود که به این تعداد اضافه شود.

موضوعی بسیار مهم که یک گروه پژوهشی وابسته به سازمان جهاد دانشگاهی را بر آن داشت که با کارفرمایی سازمان برنامه و بودجه ۲ سال بر آن تمرکز کرده و یک کار تحقیقاتی را در این زمینه به سرانجام برساند. بر اساس این پژوهش تاکید شده است که شرایط فعلی کودکان بازمانده از تحصیل به نوعی است که رفع این مشکل تنها در گرو تبدیل شدن موضوع به یک مساله ملی است.

مدیر گروه پژوهشی آموزش و توسعه مطالعات سازمان جهاد دانشگاهی در گفت و گو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد پژوهش انجام شده توسط این مرکز در زمینه کودکان بازمانده از تحصیل اظهار داشت: این پژوهش با هدف تبیین بازماندگی از تحصیل کودکان، شناسایی علل و عوامل و پیگیری و ارایه راهکارهایی برای بازجذب این کودکان به فضای آموزشی کشور در سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ انجام شد.

 

 

 

وی گفت: در این تحقیق یک نمونه هزار و ۴۰۵ نفری از خانواده های کودکان بازمانده از تحصیل به صورت عمیق مورد واکاوی و مصاحبه قرار گرفتند و ۱۰۰ پژوهشگر در این مطالعه نقش و مشارکت داشتند.

بهروز نظری افزود: کشور در این تحقیق به ۱۰ منطقه تقسیم و با یک نمونه گیری خوشه ای، پنج منطقه به عنوان مناطقی که بیشتر در معرض کودکان بازمانده از تحصیل هستند، انتخاب شدند. 

این مسوول پژوهشی در جهاد دانشگاهی، اعتیاد و طلاق والدین، بدسرپرستی یا فقدان سرپرست موثر مانند دانش آموزان تک سرپرست یا آنانی که تحت سرپرستی افرادی غیر از سرپرست حقیقی خود، یعنی پدر و مادر هستند، مشکلات و نارسایی های جسمی شامل معلولیت ها و بیماری های مختلف، فقر فرهنگی، مهاجرت و جابه جایی محل زندگی یا تحصیل، فقر انگیزشی و دیرآموزی به دلیل سن بالا را از جمله مهمترین عوامل ترک تحصیل کودکان و نوجوانان از تحصیل نام برد.

 

تهران پیشتاز کودکان بازمانده از تحصیل

نظری، شهر تهران را یکی از شهرهایی نام برد که آمار بالایی از کودکان کار و بازمانده از تحصیل دارد و افزود: استان های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی و خوزستان از دیگر مناطقی به شمار می روند که برحسب آمار به دست آمده، دارای بیشترین کودکان بازمانده از تحصیل هستند.

وی بازماندگی از تحصیل کودکان را یک پدیده اجتماعی چندوجهی ازجمله فرهنگی و اقتصادی دانست و خاطرنشان کرد: هنگامی که وضعیت کلان کشور را در نظر می گیریم، بچه ها در بسیاری از مناطق غیربرخوردار کشور به عنوان بازوی حمایتی اقتصاد خانواده محسوب می شوند و فقر محیطی سبب می شود که کودکان به مراکز کار فرستاده شوند.

مدیر گروه پژوهشی آموزش و توسعه مطالعات و توسعه سازمان جهاد دانشگاهی همچنین اظهار داشت: بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق که پیش از شیوع کرونا در کشور انجام شده، یک مدل طراحی شده است که با تعریف راهکارها برای دولت ارسال شده است چراکه به عنوان مثال در بحث اسناد بالادستی یک ناهماهنگی جدی برای تعریف، شناخت و ارایه راهکار برای این مساله وجود دارد.

 

سالانه بیش از ۲۰۰ هزار نفر به کودکان بازمانده از تحصیل اضافه می‌شود

مدیر گروه پژوهشی آموزش و توسعه مطالعات و توسعه سازمان جهاد دانشگاهی در ادامه تصریح کرد: بازماندگی از تحصیل یک چرخه است که هر ساله تکرار می شود، بر اساس گزارش وزارت آموزش و پرورش در خردادماه سال گذشته ۲۱۰ هزار نفر در سال جاری از تحصیل بازمانده اند.

نظری می گوید: البته این مساله مربوط به سال گذشته تنها به دلیل ناتوانایی مالی خانواده ها در تامین برخی لوازم و تجهیزات آموزش مجازی از جمله گوشی همراه و تبلت و لپ تاپ بوده است.

وی توجه به سواد دیجیتال برای آموزش مجازی دانش آموزان را بسیار مهم و ضروری دانست و افزود: هنگامی که به دلایل مختلف از جمله کرونا بچه ها در مدرسه حاضر نیستند، باید از طریق آموزش مجازی ارتباط آنها با مدرسه حفظ شود.

به طور کلی، بر اساس گزارش ها عوامل موثر بر ترک تحصیل کودکان با عوامل کلان بیرونی و درونی نظام آموزشی مرتبط است و پرواضح است که نظام آموزشی مستقل از ساختارهای کلان اقتصادی و اجتماعی نیست و خود متاثر از این ساختارها است. علیرضا شریفی یزدی از جامعه شناسان کشورمان معتقد است: ترک تحصیل دانش آموزان به سه عامل فردی، خانودگی و اجتماعی ارتباط دارد. 

 

 

 

وی می گوید: اولین عامل فردی در ترک تحصیل از مدرسه، به عدم پیشرفت فرد برمی گردد. در واقع دانش آموزی که ذهن فعال و پویا ندارد، پیشرفت نمی کند. دومین دلیل هم عدم علاقه به آموزش است که به علایق فرد بستگی دارد که در اینجا فضا و نحوه برخورد مدرسه با دانش آموزان به تشویق یا ترک تحصیل فرد و افزایش و کاهش علاقه او به تحصیل منجر می شود و سومین عامل فردی، کار است؛ اگر دانش آموزی کار پیدا کند، درصد امکان ترک تحصیل او بیشتر می شود.

این جامعه شناس با اشاره به نقش خانواده‌ها به عنوان عامل دوم ترک تحصیل کودکان می گوید: خانواده ها و والدینی که سواد پایینی دارند، باعث می شوند فرزندان آن ها علاقه و رقبت چندانی به ادامه تحصیل نداشته باشند و بالعکس خانواده هایی که تحصیلات بالایی دارند، فرزندان آن ها نیز میل بیشتری به ادامه تحصیلات خواهند داشت. 

وی همچنین معتقد است که آشفتگی و درگیری در خانواده ها میل به تحصیل را کاهش می‌دهد و در خانواده هایی که تنش و درگیری بین والدین یا فرزندان بیشتر است، امکان ترک تحصیل فرزندان بیشتر خواهد بود.

شریفی عنوان می کند: با توجه به پژوهش های انجام شده در خانواده های تک سرپرست، میزان ترک تحصیل فرزندان آن ها بیشتر است. همچنین خانواده هایی که فرزندان آنها نان‌آور خانه هستند، از ادامه تحصیل محروم می شوند یا خانواده هایی که سرپرست ناتنی دارند، امکان ترک تحصیل در آن ها بیشتر است. همچنین خانواده هایی که طلاق در آن ها رخ می دهد در هر مقطع تحصیلی امکان ترک تحصیل فرزندان افزایش می یابد.

وی ادامه داد: خانواده هایی که از نظر اقتصادی ضعیف بوده و والدین در تامین نیازهای اولیه فرزندان دچار مشکل هستند، امکان ترک تحصیل فرزندان این خانواده ها  بیشتر است. همچنین در خانواده های پرجمعیت این اتفاق رخ می دهد.

 

 

تغییر محل زندگی و آسیب به تحصیل فرزندان

این کارشناس اجتماعی معتقداست علاوه بر عامل فردی و خانوادگی عامل اجتماعی از نقش موثری بر تحصیل فرزند برخوردار است و گاهی اوقات خانواده به دلایل متفاوت به اجبار به تغییر محل سکونت از روستا به شهر یا از شهرهای کوچه به شهرهای بزرگ می شوند و این جابجایی معمولا در حاشیه شهرها رخ می دهد که فرزندان این خانواده ها نمی توانند در مدارس مناسب ثبت نام کنند و خیلی سریع جذب کار می شوند.

همچنین کودکان کار که به صورت غیرقانونی در شهرها زندگی می کنند، وارد عرصه تحصیل نمی شوند و در کنار این مشکلات، قرار گرفتن در مسیر اعتیاد یا گروه های بزه‌کاری در دوران نوجوانی و جوانی نیز جزو عوامل نقش آفرین در ترک تحصیل فرزندان به شمار می رود.

 

 

با این حال تجربه های سال های اخیر نشان داده است بهترین شیوه برخورد با این معضل پیش از هر اقدامی، نیازمند اتخاذ سیاست ها و راهکارهای پیشگیرانه است؛ راهکارهایی که امروز می تواند با همکاری و ورود برخی نهادهای مردمی از جمله موسسات خیریه امکان پذیر باشد.
 

سیدحسین شریفی مدیرعامل مرکز تحقیقات قوانین و مقررات ایران از جمله فعالان نیکوکار اجتماعی است که دو سال پیش به همراه جمعی از خیرین صاحب نظر دانشگاهی، فرهنگ دوست و دغدغه‌مند مجمعی را با هدف شناسایی، جذب و آموزش دانش آموزان بازمانده از تحصیل با هماهنگی مدرسه برای معرفی به مراکز حرفه آموزی و آموزش آنان با استفاده از کمک های خیرین راه اندازی کرده است.

وی که با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا گفت و گو می کرد، به سوابق خود در امور خیریه اشاره کرد و گفت: بنده یکی از اعضای موسس مجمع خیرین مدرسه ساز کشور در بدو امر بودم. ابتدا مجمع خیرین مدرسه ساز را در سال ۱۳۷۲ در استان مرکزی در قالب برنامه جهاد مدرسه‌سازی اراک تشکیل دادیم و این مبنایی شد برای کل کشور و پس از دو سال فعالیت در این مرکز، روی اساسنامه ما کار کردند و به ثبت رساندند و بعدها به مجمع خیرین مدرسه ساز کشور تبدیل شد.

 

پایان‌نامه‌ای که جرقه تشکیل مجمع خیرین برای حمایت از کودکان بازمانده از تحصیل شد

این فعال اجتماعی در ادامه در پاسخ به این سوال که چطور به فکرتان خطور کرد که مجمع خیرین حامی بازماندگان از تحصیل را تاسیس کنید، اظهار کرد: روزی برای دفاع از یک طرح به یکی از کمیسیون های مجلس شورای اسلامی دعوت شده بودم که پیش از شروع جلسه یک جوان فارغ التحصیل کارشناسی ارشد رشته حقوق گزارشی از پایان نامه دانشجویی خود که در یکی از کلانتری های تهران تهیه کرده بود، ارائه کرد.

شریفی افزود: موضوع پایان نامه این دانشجو این بود که چه افرادی بیشتر ورودی های کلانتری ها را تشکیل می دهند و نتیجه آن بود که بیشتر این افراد، کسانی هستند که به هر دلیلی از تحصیل بازمانده اند.

وی گفت: پس از این جلسه علاقمند و کنجکاو شدم و تحقیق و مشاهده کردم که این مساله واقعیت دارد، البته یک کار پژوهشی هم به وسیله یکی از جامعه شناسان برای قوه قضائیه انجام شده بود که آمار آن دو درصد بالاتر از پایان نامه جوان دانشجو بود.

شریفی بدون اشاره به این آمار افزود: بنابراین ما مصمم شدیم با تجربه ای که در مدرسه سازی داشتیم و با کمک مردم به مساله کودکان بازمانده از تحصیل ورود کنیم و آموزش و پرورش را در رفع مشکلات این کودکان یاری کنیم.

مدیرعامل مرکز تحقیقات قوانین و مقررات ایران اضافه کرد: بر همین اساس با ۲۵ نفر از افراد صاحب نظر و مدیران ارشد شاغل و بازنشسته و فرهنگیان برجسته کشور و خیرین مدرسه ساز و دانشگاهیان و همچنین علاقمندان این موضوع را در میان گذاشتیم و یک موسسه را به ثبت رساندیم و الان حدود دو سالی می شود که کار را شروع کرده ایم.  

مدیرعامل مرکز تحقیقات قوانین و مقررات ایران درخصوص اینکه در طول این دو سال چه اقداماتی انجام داده اند، توضیح داد: در طول این دوسال که مجمع خیرین تاسیس شده است، ما در ابتدا تشکیل و تاسیس مجمع و ساماندهی آن در تهران را به عنوان یک مجمع مرکزی مستقر و همچنین ایجاد مراکزی با استقلال کامل مالی و حقوقی در تمامی استان ها به صورت مستقل پیگیری کردیم.

وی با بیان اینکه، مجمع کودکان بازمانده از تحصیل تهران حدود هشت ماه پیش به ثبت رسیده است، افزود: البته در تهران دو مجمع تاسیس کردیم؛ یکی برای اداره کل شهر تهران و دیگری برای شهرستان های استان تهران و در حال حاضر این دو مجمع در تهران فعال هستند.

 

تعدادی از دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل به کلاس بازگشتند

این فعال عرصه اجتماعی می گوید: در طول این مدت ما با ارتباط گرفتن با خیرین و نیکوکاران آنها را به مدارس می بردیم تا ضمن آشنایی با مشکلات کودکان بازمانده از تحصیل با همراهی و کمک مدیران مدارس، ضمن جلوگیری از ترک تحصیل برخی دانش آموزان که در آستانه جدایی از مدارس قرار دارند، جلوگیری و همچنین آن دسته از دانش آموزانی را که ترک تحصیل کرده اند، مجددا به مدارس بازگردانیم.

شریفی افزود: البته ما دانش آموزانی را که ابتدای سال ثبت نام کرده و به دلایلی موفق به حضور در مدرسه نشده اند نیز با همراهی مدیران مدرسه شناسایی و به کلاس های درس بازمی‌گردانیم.

 

 

 

وی با بیان اینکه، این مجمع خیریه در سایر استان ها از جمله لرستان، مرکزی و فارس، خراسان رضوی کم و بیش اقداماتی انجام داده و مجمع این استان ها تشکیل شده است، افزود: با اینکه این مجمع ها به صورت رسم ثبت نشده اند و در مراحل ثبت هستند اما ما به آنها اعلام کرده ایم که فعالیت خود را معطل نکنند.  

شریفی همچنین در پاسخ به سوالی در خصوص مهمترین علت بازماندگی کودکان از تحصیل اظهار کرد: این عوامل از پیچیدگی خاصی برخوردار است که عمده ترین آن فقر اقتصادی و فقر فرهنگی است.

وی افزود: با توجه به اینکه بیماری های صعب العلاج و عدم دسترسی به مراکز آموزشی که البته از سهم پایینی برخوردار است نیز در بروز این مشکل موثر بوده است، نمی توان یک عامل ثابت را برای علت افزایش کودکان کار و بازمانده از تحصیل در سراسر کشور نام برد؛ چراکه هر منطقه از کشور عوامل خاص خود را دارد.

شریفی ادامه داد: به عنوان مثال بیشتر کودکان بازمانده از تحصیل در مناطق استان های مرزی جذب بازار کار می شوند، همچون  در تهران که بسیاری از کودکان بازمانده از تحصیل در سر چهارراه‌ها یا مراکز تولیدی کار می کنند. اغلب این کودکان از هوش بالایی نیز برخوردارند و اگر مورد توجه قرار گیرند و به تحصیل بازگردانده شوند، آینده درخشانی خواهند داشت و می توانند گره های بزرگی از کشور را باز کنند.

مدیرعامل این مجمع نیکوکاری می گوید: ما به شدت احتیاج به کمک داریم چراکه جامعه هدف ما جامعه میلیونی است و تنها به کمک خیرین نمی توان به نیازهای جامعه هدف پاسخگو بود.

البته صحبت های شریفی در خصوص جمعیت کودکان بازمانده از تحصیل در حالی مطرح می شود که متاسفانه آمار دقیقی از کودکان بازمانده از تحصیل و کودکان کار در دسترس نیست!

با وجود اینکه، ۱۳ نهاد متولی نابسامانی کودکان خیابانی و کار در کشور فعال هستند، از جمله نیروی انتظامی، وزارت دادگستری، وزارت بهداشت، وزارت کار، شهرداری، سازمان بیمه، سازمان صدا و سیما، جمعیت هلال احمر، وزارت آموزش و پرورش و کمیته امداد اما متاسفانه آمار دقیقی از تعداد این کودکان در کشور وجود ندارد.

البته سال گذشته محمود علیگو رییس اورژانس اجتماعی ایران، در یک مصاحبه تلویزیونی اعلام کرد که بر اساس آمار سال ۱۳۹۶ وزارت کار، حدود ۵۰۰ هزار کودک کار در سطح کشور وجود دارد.

وی، کودکان کار را به سه گروه، کودکان کار کارگاهی، کودکان کار در خیابان و کودکان زباله‌گرد تقسیم‌بندی کرد و گفت: بر اساس اطلاعات سازمان‌های مردم‌نهاد، در تهران نزدیک به چهار هزار کودک زباله‌گرد وجود دارد.

پیش تر و در سال ۱۳۹۸ نیز مرکز پژوهش های مجلس آمار کودکان بازمانده از آموزش و ترک تحصیل را روی هم رفته ۹۳۳ هزار و ۹۴۹ نفر اعلام کرد که از این تعداد شمار بازماندگان از تحصیل ۶۹۶,۳۹۹ نفر هستند و شمار دانش آموزان ترک تحصیلی نیز ۲۳۷,۵۵۰ نفر اعلام شده است.

 

خدمات سمن‌ها به کودکان بازمانده از تحصیل به چند ده هزار نفر هم نمی‌رسد

اما این فعال اجتماعی در ادامه می گوید: اکنون بر اساس آمار اقداماتی که توسط گروه ها و سمن های مختلف انجام شده است، خدمات آنها به چند ده هزار نفر نیز نمی رسد، لذا بر این اساس خط مشی و رویکرد اصلی ما این است که تمام ظرفیت کشور در دستگاه های مختلف در قوای سه گانه و نهادهای غیردولتی بکار گرفته شود تا بتوانیم پاسخگوی این جمعیت میلیونی کودکان بازمانده از تحصیل در کشور باشیم.

شریفی می گوید: البته ما فعالیت خود را شروع کرده ایم با اینکه این مجمع مراحل ثبت خود را در استان های کشور می گذراند، اما به دلیل اینکه مجمع مرکزی در تهران به ثبت رسیده است و قلمرو ما نیز کشوری است، آنها می توانند فعالیت خود را شروع کنند به طوری که گزارشاتی که از استان ها می رسد، هر کدام در توان خود مشغول بازگرداندن این بچه ها به مدارس و حرفه آموزی و آموزش آنها هستند.