«پنجره فولاد» یکی از نمادهای تاثیرگذار در حرم رضوی به شمار می‌رود که از منظر مطالعات فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که پنجره فولاد با مضمون فراگیر «مکان مقدس و متعالی» در ذهنیت ایرانی، نیروبخش، شفادهنده، دگرگون‌کننده و محرک جوانمردی در درگاه امام رضا(ع) تلقی می‌شود.

حرم مطهر رضوی را باید تجلی‌گاه نمادها به حساب آورد. از جمله این نمادها، نمادهای مذهبی است که نشان‌دهنده فرهنگ مردم هستند و تأثیر زیادی در بازنمود و تداوم فرهنگ دارند. بنابراین ضرورت دارد تا آنها مورد مطالعه قرار گیرند. در این راستا «حجت‌الاسلام کریم خان‌محمدی» عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی پدیدارشناختی پنجره فولاد مشهدالرضا(ع)»[۱] به این موضوع پرداخته است.

خان‌محمدی برای نگارش این مقاله از رویکرد پدیدارشناسی استفاده کرده است. در مکتب پدیدارشناسی، اشیا آنگونه که بر ما ظاهر می‌شوند مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

همچنین خان‌محمدی با استخدام مفهوم «مکان مقدس» میرچا الیاده، برای کشف معانی ذهنی زائران دارای تجربه زیسته پیرامون پنجره فولاد از فنون «مصاحبه، مشاهده، مشارکت و بررسی اسناد» بهره برده است. لازم به ذکر است که از منظر الیاده هر چند مکان به عنوان محیط انسان دارای ارزش و احترام نسبی است؛ اما همه مکان‌ها به یک اندازه ارزشمند نیستند برخی مکان‌ها از تقدس ویژه‌ای برخوردارند که در برابر مکان عرفی از آن به مکان مقدس یاد می‌شود.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که پنجره فولاد در تجربه زیسته ایرانیان چگونه انعکاس یافته است؟

 حجت‌الاسلام کریم خان‌محمدی عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه باقرالعلوم
ضرورت مطالعه علمی تمام نمادها و عناصر حریم رضوی

مشهد به عنوان شهر مقدس، پایتخت فرهنگی ایران به شمار می‌رود و در کلیت فرهنگی ایرانی نقش‌آفرین است و این جایگاه برای مشهد از حلول امام رضا(ع) در آن شهر ناشی می‌شود. خان‌محمدی بر این باور است که مطالعه تمام عناصر، مولفه‌ها و نمادهای رضوی از ابعاد و زوایای مختلف ضرورت دارد؛ زیرا مطالعه علمی پدیده‌ها به خودآگاهی و در نهایت به هویت‌بخشی می‌انجامد. متاسفانه با وجود ضرورت در حوزه فرهنگ‌سازی رضوی، این امر کمتر مورد توجه علمی قرار گرفته و بیشتر به لحاظ احساسی توجه شده است. البته تاسیس مراکز علمی دانشگاهی و مجله‌های تخصصی با محوریت «فرهنگ رضوی» نقطه عطفی در این زمینه محسوب می‌شود و رسالت این نهادها تقویت مبانی فرهنگ رضوی در تمام ابعاد و جنبه‌های پیدا و ناپیداست.حوزه فرهنگ‌سازی رضوی کمتر مورد رویکرد علمی قرار گرفته و بیشتر به بُعد احساسی توجه شده است.

از جمله ابعاد کمتر مطالعه شده، نمادهای شکل‌گرفته در حریم رضوی است. در حالی که اگر مهم‌ترین مولفه نباشد، بلکه از عناصر بسیار موثر و نقش‌آفرین در فرهنگ عمومی همین نهادها هستند. همان‌گونه که گفته شد پنجره فولاد یکی از مهم‌ترین این نمادها است که جز مقاله حاضر مطالعه علمی در این راستا صورت نگرفته است.

پنجره فولاد؛ نماد کرامت و باز شدن گره‌های بسته

خان محمدی در مقاله خود با اشاره به تاریخچه قرار گرفتن پنجره فولاد در حرم رضوی می‌نویسد: حرم امام رضا(ع) دارای صحن‌های مختلفی است یکی از مشهورترین و مقدس‌ترین صحن‌ها به دلیل قدمت بالای آن؛ صحن انقلاب اسلامی است که در شمال حرم واقع است. آن چیزی که اهمیت این صحن را دوچندان کرده است وجود پنجره بزرگی معروف به پنجره فولاد است که بسیاری از زائران در این محل تجمع می‌کنند و به عبادت و دعا می‌پردازند.

برای نخستین بار این پنجره در سده نهم هجری و به پیشنهاد ملامحسن کاشانی در نزدیک‌ترین مکان ممکن به ضریح مطهر در صحن عتیق قرار گرفت تا اشخاصی که عذری برای رفتن به کنار ضریح دارند، بتوانند از پشت این پنجره، زیارت کنند. دومین پنجره در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار از جنس برنز ساخته شد که جایگزین پنجره اول شده و اکنون این پنجره در موزه قرار دارد. با توجه به فرسودگی برخی قسمت‌های پنجره قدیمی و مشکلاتی که برای زائران به وجود می‌آمد سومین پنجره از جنس برنز در اوایل انقلاب اسلامی ایران ساخته شده و جایگزین پنجره دوم شد که در پشت رواق توحیدخانه داخل صحن انقلاب اسلامی قرار دارد.

خان‌محمدی بر این باور است که مکان کنونی پنجره فولاد پیشتر خیابان بوده است. پنجره‌ای را در آنجا تعبیه کرده بودند تا بازاریان و مردمی که از آنجا رد می‌شدند و نمی‌توانسته‌اند به کنار ضریح بیایند، از آنجا سلام می‌دادند. همین موجب شده است که پنجره فولاد شکل بگیرد و این خودش به مرور زمان سبب شده این پنجره فولاد به نماد بدل شود و بار معنایی آن زیاد شود.

پنجره فولاد هر چند یک پنجره ساخته شده از فلز معمولی است؛ اما به دلیل مضمون نمادین حاوی دلالت‌های آشکار و پنهان بسیاری است که در ترویج فرهنگ رضوی نقش مهمی ایفا می‌کند.

پنجره فولاد به مثابه مکان مقدس و متعالی

این استاد دانشگاه با استفاده از فنون مختلف مردم‌شناختی، یعنی مصاحبه، مشاهده مشارکتی، شجره‌شناسی و بررسی اسناد و مدارک به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که تاثیر نمادها، غیرمستقیم، ناپیدا و در عین‌حال عمیق است. برای نمونه پنجره فولاد به عنوان یک مفهوم انضمامی هر چند یک پنجره ساخته شده از فلز معمولی است؛ اما به دلیل مضمون نمادین حاوی دلالت‌های آشکار و مضمر(نهان) بسیاری است که در ترویج فرهنگ رضوی نقش مهمی ایفا می‌کند.

از جمله مهم‌ترین یافته‌های این مقاله استخراج ۱۲ معنا به مثابه مکان مقدس و متعالی برای پنجره فولاد است.  در واقع فراگیرترین مضمونی که در اذهان مصاحبه‌شوندگان این مقاله توضیح می‌دهد مکان متمایز، متعالی و مقدس است. در ادامه به برخی از این معانی ذهنی اشاره خواهد شد.

۱- حاجت‌خواهی: گرچه آهو نیستن، اما پر از دل تنگی‌ام/ ضامن چشمان آهو به دادم می‌رسد؟/ من دخیل التماسم را به چشمت بسته‌ام/ هشتمین دردانه زهرا به دادم می‌رسی؟ پناه بی‌پناهان هیچ کس را بدون حاجت بر نمی‌گرداند.

۲- گره‌گشایی: «وقتی می‌خواهم از حرم بیرون بروم من حاجتم را به پنجره فولاد گره می‌زنم به امید گره‌گشایی از آنها در دیدار بعدی» و...

۳- استحکام فولادین: «پنجره فولاد محکم است مثل فولاد ردخور ندارد»

۴- امید و نگاه به بالا: « پنجره فولاد به شما می‌گوید اگر در بسته بود از پنجره وارد شو و هیچ‌وقت ناامید نشوید»

۵- محل تلاقی آسمان و زمین: «پنجره فولاد محل تلاقی عالم ماده و عالم معناست»

۶- شفا یافتن: پنجره فولاد برای زائران حرم امام رضا(ع) نماد شفا گرفتن است. 

پنجره فولاد وضعیت نمادین پیدا کرده و دربرگیرنده معانی متکثر و منعطف است.

۷- قدمت/ تقدم: «بچه که بودم، هنوز مشهد را ندیده بودم؛ اما اسم پنجره فولاد را شنیده بودم. مادرم به یک خانمی می‌گفت: حتماً مرا کنار پنجره فولاد یاد کن»

۸- روابط ساختاری با اماکن مقدس: «زائران حاضر در صحن محو مثلث پنجره فولاد، سقاخانه و گنبد طلا می‌شوند»

   فراگیرترین مضامین ذهنی از پنجره فولاد به مثابه مکانی مقدس و متعالی
 حاجت خواهی
 گره‌گشایی
 استحکام فودلادین
 امید و نگاه به بالا
 محل تلاقی آسمان و زمین
 شفا یافتن
 قدمت/ تقدم
 روابط ساختاری با اماکن مقدس
 دگرگونی روحی
 بارگاه/ درگاه
 جوانمردی
 همبستگی با سقاخانه
مهم‌ترین نتایج پژوهش

در این مقاله نشان داده شد که پنجره فولاد با مضمون فراگیر «مکان مقدس و متعالی» در ذهنیت ایرانی، محل تلاقی آسمان و زمین، جزئی از ساختار کلان اماکن مقدس شیعی، دست‌آویز مستحکم، نیروبخش، دل‌انگیز، دگرگون‌کننده، محرک جوانمردی و درگاه امام رضا(ع) تلقی می‌شود.

پنجره فولاد در میان زائران ایرانی وضعیت نمادین پیدا کرده و دربرگیرنده معانی متکثر و منعطف است. نگارنده در مقاله حاضر به روش علمی ۱۲ معنا را برای پنجره فولاد درآورده است.

شکل‌گیری وضعیت ممتاز برای پنجره فولاد در اذهان زائران به دلایل مختلفی همچون مسقف نبودن فضا و احساس اتصال مستقیم به آسمان، قرار گرفتن روبه قبله و پشت سر ضریح، نزدیکی به دیگر نمادهای احساس‌برانگیز (سقاخانه و نقارخانه) مرتبط است، بدون شک همه این عوامل قداست ویژه را به صورت انباشتی تقویت می‌کند.

واژه پنجره تداعی‌کننده زندگی درخشان و روبه بالا و واژه فولاد تداعی‌کننده استحکام سنگ است.

اگرچه در خصوص سیره امام رضا(ع) مقاله‌های متعددی به نگارش درآمده است اما با وجود اهمیت نمادهای شکل گرفته در حریم رضوی این مهم کمتر مورد مطالعه علمی و آکادمی قرار گرفته است. همچنین مرور ویژگی‌های مکان مقدس در اندیشه الیاده توسط خان‌محمدی باعث شده است ما را در فهم معنای پنجره فولاد کمک کند. چرا که پنجره نمادی از یک مکان مقدس در پیرامون حرم مطهر رضوی است.

پی‌نوشت:

[۱] . بررسی پدیدارشناختی پنجره فولاد مشهدالرضا(ع)، کریم خان‌محمدی، مجله فرهنگ رضوی، سال نهم، پاییز ۱۴۰۰ شماره ۳۵