در شهر تهران در برخی محلات آلوده پایتخت اجرای طرح‌های جمع‌آوری معتادان متجاهر سبب شد که معتادان به سایر مراکز و فضاهای عمومی و مکان‌های جدید به محل پاک‌سازی‌شده کوچ کنند. این قبیل موضوعات اجرای طرح‌های جمع‌آوری معتادان را در عمل بی‌اثر کرده‌است.

در ادامه گزارش ۲۲ دی روزنامه جوان آمده است: شمارش معکوس برای جمع‌آوری معتادان متجاهر در سراسر ایران آغاز شد. طرح جمع‌آوری این افراد از نقاط مختلف شهری در حالی قرار است عملیاتی شود که تاکنون طرح‌های مشابه بسیاری در این زمینه به اجرا درآمده‌است، اما وعده‌های داده شده تحقق نیافته‌است. در بحث جمع‌آوری معتادان متجاهر، تجربیات زیادی در بخش‌های متولی کسب شده‌است، اما در اجرا معمولاً کار ساماندهی این افراد ابتر باقی مانده‌است. بیش از ۸۰ درصد معتادان به چرخه اعتیاد باز گشته‌اند.

به گفته سخنگوی ناجا در این طرح قرار است جمع‌آوری معتادان متجاهر با نگاه درمانگر و رویکرد بازگرداندن این افراد به جامعه و پاک کردن شهرها از چهره آسیب‌ها عملیاتی شود. هنوز مسئول یا دستگاهی روند اجرا، اسکان و شیوه بازپروری معتادانی را که قرار است جمع‌آوری شوند، بازگو نکرده‌است. به گفته کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه آسیب‌های اجتماعی اگر این طرح به صورت جامع و با سیاست واحد و فرماندهی یکپارچه اجرایی نشود، به سرنوشت طرح‌های مشابه دچار خواهد شد. یک چرخه معیوب تکرار خواهد شد و علاوه بر هدر دادن وقت، هزینه زیادی هم به کشور تحمیل خواهد شد، در نتیجه هم معتادان متجاهر احتمالاً بیشتر از قبل نمایان خواهند شد.

طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر در سراسر کشور با حضور دستگاه‌های مختلف متولی در حوزه‌های آسیب‌های اجتماعی کلید خورد. تکرار قصه جمع‌آوری معتادان متجاهر این‌بار به صورت فراگیر و سراسری قرار است در تمام کشور به اجرا در آید. در این خصوص سردار مهدی حاجیان، سخنگوی ناجا درباره جمع‌آوری سراسری معتادان متجاهر در سطح شهرها گفت: جمع‌آوری معتادان متجاهر برای پلیس کار سهلی است، اما نگهداری و بازپروری آنان سخت است و نیازمند تأمین زیرساخت‌های کارآمد است؛ در این خصوص دستگاه‌های زیادی مسئولند.

کوچ معتادان متجاهر به فضاهای عمومی

در سال‌های اخیر به دلیل توجه نکردن بخش‌های مختلف به موضوع اعتیاد و تبعات آن، بسیاری از مکان‌های متروکه شهری به محیطی برای تجمع معتادان و فروشندگان موادمخدر و پایگاه ناامنی برای شهروندان تبدیل شده‌است.
در شهر تهران در برخی محلات آلوده پایتخت اجرای طرح‌های جمع‌آوری معتادان متجاهر سبب شد که معتادان به سایر مراکز و فضاهای عمومی و مکان‌های جدید به محل پاک‌سازی‌شده کوچ کنند. این قبیل موضوعات اجرای طرح‌های جمع‌آوری معتادان را در عمل بی‌اثر کرده‌است.

جمع‌آوری معتادان می‌تواند فضاهای بی‌دفاع شهری را از وجود این افراد که بعضاً علاوه بر اعتیاد سایر مسائل و مشکلاتی را هم با خود به همراه می‌آورند، ایمن‌سازی کند به شرط آنکه اجرای طرح مستمر و با در نظر گرفتن شرایط خاص هر بخش و منطقه باشد.

همه پای کارند

هر چند طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر قرار است در سراسر کشور به اجرا درآید، اما به عنوان مثال در شهر تهران با وجود امکانات و دستگاه‌های متولی بحث جمع‌آوری شاید در کوتاه‌مدت صورت گیرد، ولی در بحث ساماندهی مشخص نیست سر نوشت این طرح چگونه شود. حدود یک ماه پیش، شهردار تهران متولی طرح امنیت اجتماعی تهران و مبارزه با آسیب‌های اجتماعی شد. از طرف دیگر، نمایندگان سپاه، بسیج، نیروهای انتظامی، مقامات قضایی، بهزیستی و شهرداری تهران در قرارگاه اجتماعی مبارزه با آسیب‌های اجتماعی حضور دارند.

در این زمینه شهردار تهران اعلام کرد: بحث جمع‌آوری معتادان متجاهر از سطح شهر امری بزرگ است تا چهره شهر تطهیر شود؛ دستگاه‌هایی مانند ناجا، بهزیستی و استانداری در کنار شهرداری فعالیت دارند.

علیرضا زاکانی معتقد است برای حل معضل معتادان متجاهر اقدام‌های بسیاری انجام شده و دستگاه‌های دیگر نیز در این زمینه مسئول هستند، اما بزرگ بودن کار موجب شده‌است همواره بخشی از کار روی زمین بماند.

شهردار تهران اعلام کرد: بعد از جمع‌آوری معتادان متجاهر باید درمان، سم‌زدایی، اشتغال و حرفه‌آموزی، هویت‌یابی و آشنایی با خانواده انجام شود. دست یک معتاد متجاهر بعد از ترک باید به یک دوست و رفیق برسد که نگذارد مجدد به اعتیاد برگردد. همچنین معتادان متجاهر پس از جمع‌آوری باید تکریم شوند و وارد مرحله‌ای شویم که چند سال پای آن‌ها بنشینیم و با آن‌ها کار کنیم.

طرح فراگیر با ابهامات فراوان

طرح سراسری جمع‌آوری معتادان متجاهر طرح فراگیری است که ابهامات بسیاری را در دل خود جای داده و سؤالات زیادی را بی‌پاسخ گذاشته‌است. سؤالاتی مانند اینکه، آیا امکانات شهری مانند تهران جوابگوی این امر است و آیا امکانات سایر دستگاه‌های متولی می‌تواند به ساماندهی این افراد کمک کند تا چرخه بازپروری تکمیل شود؟ برای اینگونه سؤالات هنوز پاسخی قانع‌کننده‌ای داده نشده‌است. در این خصوص یک کارشناس حوزه آسیب‌های اجتماعی معتقد است اجرای طرح‌های ضربتی در حوزه اجتماعی و فرهنگی با توجه به تجربیات پیشین، فاقد کارآیی و خروجی مورد انتظار است.

حسین مهاجر گفت: اگر باور داریم که اعتیاد یک بیماری جسمی و روانی نیازمند طرح‌های درمانی و بازپروری است باید با طرح‌ها و برنامه‌های از پیش تدوین شده با آن مواجه شد.

این کارشناس حوزه آسیب‌های اجتماعی معتقد است: تجربه طرح‌های ضربتی در گذشته به عنوان مثال محدوده خاک‌سفید و در سنوات متعدد در محدوده شوش و هرندی جدا از آنکه آن مناطق را ساماندهی نکرد، موجب توسعه و گسترش حوزه فعالیت افراد سودجو و فرصت‌طلب شد.

وی تأکید کرد: باید پاتوق‌های مصرف و حضور معتادان را از این جهت به عنوان یک فرصت در نظر گرفت که جامعه هدف در دسترس هستند و نیازی به گشتن در گستره شهر نیست و اقدامات کار شده‌ای اعم از جلب اعتماد معتادان و ارائه خدمات مشاوره و روان‌شناختی با روش‌های مشخص در دستور کار قرار گیرد؛ میل و رغبت به ترک اعتیاد و بازگشت به چرخه زندگی در بین افراد حاضر در پاتوق‌های معروف صورت بگیرد.

طرح‌های ضربتی و ترک اجباری کارایی ندارد

این کارشناس آسیب‌های اجتماعی معتقد است در تمامی این سنوات زمانی که سخن از طرح‌های ساماندهی و ضرورت ساماندهی معتادان متجاهر شده‌است، صرفاً به سراغ طرح‌های ضربتی و ترک اجباری رفته‌ایم. چرا در سال‌های گذشته طرح‌های منسجم و مستمر با مشارکت تمامی دستگاه‌های ذی‌مسئول برنامه‌ریزی نشده‌است؟ اگر طرح‌های ضربتی و ترک اعتیاد اجباری پاسخگوی این معضل بود، چرا طرح‌های گذشته چنین سرانجامی نداشته‌است؟ در عین حال مؤسسات و نهادهای مردم‌نهاد به‌صورت شبانه‌روزی مشغول جلب اعتماد و تلاش در ترک اعتیاد معتادان هستند و نمونه‌های بسیار موفق از این فرایند در دسترس است که باید به آن توجه لازم می‌شد.

وی گفت: باید پرسید طرح ضربتی فعلی براساس کدام متد کارشناسی تدوین شده‌است؟ آیا پیش از اجرای طرح اطلاعات مورد نیاز اعم از تعداد معتادان متجاهر که توان و تحمل ترک اعتیاد اجباری را دارند، تعداد سالمندانی که عملاً ترک اعتیاد در خصوص ایشان پرخطر و امکان مرگ و میر را دارند، جمع‌آوری و احصا شده‌است؟ آیا بیماران قلبی – عروقی و کبدی مشخص شده‌اند؟ اعتبارات ریالی مورد نیاز اجرای این طرح پیش‌بینی شده‌است؟ ساده‌ترین مرحله کار، جمع‌آوری این افراد است، اما برنامه‌های بعدی مشخص، تدوین و لازم‌الاجرا نشده‌است.

مهاجر توضیح داد: در واقع هر ساله تعداد زیادی از افرادی که تمایلی به ترک اعتیاد ندارند، در قالب طرح‌های ضربتی به اجبار دوره‌ای را در کمپ‌های ماده ۱۶ سپری می‌کنند و تعدادی از این افراد پس از ترخیص از مراکز در ساعات اولیه اوردوز کرده و جان خود را از دست می‌دهند. تعدادی از این افراد به رغم آنکه اعتیاد دارند دارای خانواده بوده و حداقل بخشی از هزینه‌های معاش خانواده را تأمین می‌کنند و در دوره چند ماهه حضور در کمپ‌های ترک اعتیاد، خانواده که غالباً آسیب‌پذیر و در معرض خطر هستند با انواع مشکلات معیشتی مواجه می‌شوند و عملاً بسیاری از خانواده‌ها در پی اجرای طرح‌های ضربتی از هم پاشیده و به تعداد افراد آسیب‌دیده جامعه اضافه شده‌اند.

وی افزود: پراکندگی و گسترش پاتوق‌های مصرف در پی اجرای طرح‌های ضربتی به نقاط جدید شهر و جذب افراد جدید از جمله تبعات اجرای این طرح‌ها است. درآمد چندده‌میلیونی روزانه این پاتوق‌های فروش و مصرف موادمخدر قطعاً به دنبال بازار جدید خواهد بود. نوجوانان، جوانان و مدارس ازجمله هدف‌های پرخطر این بازار به حساب می‌آیند.

نبود سیاست واحد، طرح را با شکست مواجه می‌کند

در همین رابطه، علی صفاری، عضو دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی به «جوان» گفت: طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر سال‌هاست در کشور به اشکال مختلف از سوی دستگاه‌های متعدد به اجرا درآمده‌است، اما تاکنون نتوانسته تأثیرگذار باشد. وی افزود: در کشور ما هر دستگاه در این زمینه به صورت جزیره‌ای عمل و سپس اجرای طرح را رها کرده‌است. بر این اساس طرح‌هایی از این دست به صورت مسکن عمل کرده و به دلیل مستمر نبودن اثر خود را از دست داده‌است. این استاد جرم‌شناسی، نبود مدیریت واحد را پاشنه آشیل طرح‌های آسیب‌زدایی خواند و اعلام کرد: نیروی انتظامی طرح را با سلیقه خود پیش می‌برد، شهرداری نیز به گونه‌ای دیگر برخورد می‌کند، سایر متولیان هم به دلیل نبود مدیریت واحد به شیوه‌های مختلف طرح را اجرا می‌کنند؛ در نتیجه پس از زمانی طرح‌ها با شکست روبه‌رو می‌شود.

وی افزود: در بحث جمع‌آوری باید بسترها، امکانات و اعتبارات به صورت شفاف مشخص و وظایف دستگاه‌ها نیز معین شود تا طرح به شکل صحیح و مرحله به مرحله به اجرا درآید.

افراد سالم را دریابید

صفاری معتقد است پیشگیری از جرم مقدم بر جمع‌آوری افراد آسیب دیده است. بنابراین مسئولان باید تلاش کنند تا در وهله اول افراد سالم را دریابند که این افراد به جرم و اعتیاد کشیده نشوند و بعد به سراغ افراد درگیر آسیب‌ها بروند. وی اظهار کرد: به هر حال وجود این افراد فضاهای شهری و معابر عمومی را ناایمن کرده‌است و نمی‌توان این‌گونه طرح‌ها را اجرا نکرد. برخورد با این افراد خواسته عمومی است که دولت و دستگاه مسئول باید به آن ورود کنند.
وی بیان داشت: در کشور ما مراکز بسیاری برای این افراد وجود دارد و کارشناسان متخصص نیز هستند ولی مدیریت لازم برای به کاری‌گیری و ساماندهی معتادان در کشور وجود ندارد و این نبود مدیریت سبب شده‌است تا طرح‌هایی از این دست جوابگو نباشد.

این استاد جرم‌شناسی، نبود نظارت شفاف و ارزیابی سیستمی را از علل اصلی شکست طرح‌های مرتبط با معتادان عنوان کرد و افزود: با ارزیابی دقیق و کارشناسی تخصصی می‌توان نقاط ضعف و کمبودها را مشخص کرد، برنامه‌ریزی دقیقی برای رفع کاستی انجام داد و با تجمیع امکانات گام‌های استوار و ماندگاری برداشت.

وی افزود: کشور ما در این حوزه و سایر حوزه‌ها همچون بحث ترافیک و آلودگی هوا نیازمند همکاری نزدیک و میان بخشی بین دستگاه‌های متولی است تا کارها پیش برود. در حا ضر در کشور بحث جمع‌آوری صورت می‌گیرد، ولی به دلایل مختلف عده کمی از این افراد بازپروری می‌شوند و بسیاری از این افراد دوباره چرخه اعتیاد باز می‌گردند، چراکه مسئولان متولی نتوانسته‌اند برنامه‌ریزی مناسب انجام دهند.

تهران پیشگام در طرح جمع‌آوری

هشتمین جلسه قرارگاه آسیب‌های اجتماعی پایتخت با محوریت معتادان متجاهر روز گذشته با حضور علیرضا زاکانی، شهردار تهران و با حضور مسئولان و نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط در بحث آسیب‌های اجتماعی در شهرداری تهران برگزار شد. شهردار تهران اعلام کرد: از زمانی که در مجموعه استانداری بنا شد تا ستاد اجتماعی با محوریت آسیب‌های اجتماعی از جمله معتادان متجاهر، کودکان کار، زباله‌گردی و تکدی‌گری در شهر تهران تشکیل شود، ما در خدمت نمایندگان دیگر دستگاه‌ها بودیم و جلسات به شکل هفتگی و مستمر برگزار و موارد متعدد به شکل نقشه راه استخراج شد تا در آن مسیر حرکت کنیم. زاکانی با بیان این مطلب که در این مسیر مناطق۱۹، ۱۵، ۱۶، ۴، ۵، ۲و ۱۲ به عنوان مناطق درگیر با معضل معتادان متجاهر مشخص و امکانات موجود در این بخش مورد بررسی قرار گرفت، بیان کرد: در ادامه به دیگر امکانات و توانایی‌های موجود در استان برای افزایش ظرفیت پذیرش توجه شد تا نیازهایی از جمله موارد خاص (معتادان متجاهر خانم، معتادان متجاهر دارای زخم باز، معتادان متجاهر کبر و صغر سن) پوشش داده شود.

تهران ۲۵ هزار معتاد متجاهر دارد

در حالی که کارشناسان معتقدند تهران دارای ۲۵ هزار معتاد متجاهر است، بهزیستی اعلام کرده‌است تنها برای پذیرش ۱۵ هزار معتاد متجاهر در تهران ظرفیت ایجاد شده‌است. تقی‌زاده، کارشناس مسئول اعتیاد سازمان بهزیستی استان تهران با بیان اینکه در استان تهران ۲۵ هزار معتاد متجاهر وجود دارد که تنها برای پذیرش ۱۵ هزار نفر از آنان ظرفیت ایجاد شده‌است، افزود: ظرفیت پذیرش کل مراکز غربالگری و نگهداری بهزیستی، سپاه، نیروی انتظامی، سازمان زندان‌ها در استان تهران ۱۵ هزار نفر اعلام شده که ممکن است با اضافه‌شدن ظرفیت جدید به ۱۸ هزار هم برسد.

وی افزود: درمان معتادان متجاهر فقط جا دادن این افراد نیست و باید به روند درمانی، روانشناختی، بازتوانی و توانمندسازی معتادان نیز توجه شود. تقی‌زاده با بیان اینکه هر چه مراکز نگهداری از معتادان بزرگ‌تر شود امکان پیگیری وضعیت و درمان آن‌ها ضعیف‌تر خواهد شد، گفت: در حال حاضر در تشخیص تجاهر از نبود متجاهر گرفته تا توانمندی معتادان مشکلاتی وجود دارد که نیازمند بازنگری است.

کارشناس مسئول اعتیاد سازمان بهزیستی استان تهران با بیان اینکه تجاهر به اعتیاد جرم است، گفت: پس از دستگیری معتادان متجاهر برای خدمات مشاوره، درمانی، توانمندسازی به بهزیستی معرفی می‌شوند و تست اعتیاد و تشخیص اعتیاد و خدمات گندزدایی در مراکز نگهداری ماده ۱۶ غربالگری انجام می‌شود.

وی با بیان اینکه در مراکز درمانی ماده ۱۶ بر اساس قانون طول دوره درمان سه تا شش ماه است و بعد از گذراندن این مدت افراد به مراکز صیانت اجتماعی و توانمندی ارجاع می‌شوند، گفت: در روند درمان معتادان باید تغییراتی انجام شود و متناسب با وضعیت افراد طول دوره درمان به دو سال هم افزایش یابد. تقی‌زاده با تأکید بر لزوم تحول در رویکردهای درمانی و اصلاح آن‌ها گفت: بخش اصلی که در درمان باید مورد توجه قرار گیرد، این است که این افراد در طول درمان برای بازگشت به اجتماع و جامعه‌پذیری آماده شوند و ضروری است زیرساخت‌های لازم در مراکز صیانت اجتماعی و جامعه‌پذیری برای بازگشت و توانمندسازی این افراد در جامعه فراهم شود.

اگر قرار است چرخه معیوب جمع‌آوری تکرار شود، بهتر است این اقدام به مرحله اجرا نرسد. طرح ابتدا باید به صورت مدل نمونه‌ای در یک شهر اجرایی شود و پس از چک‌کش کاری و رفع موانع و اجرایی کردن تمهیداتی قانونی و تدارکات لازم در نظر گرفته شود، سپس مرحله به مرحله به صورت کارشناسی و تخصصی و جز به جز عملیاتی شود تا طرح جا بیفتد.