تراکم بالای فسیل مهره‌داران هفت تا ۹ میلیون ساله، منطقه فسیلی مراغه را به بهشت فسیل‌شناسان تبدیل کرده و دنیای پر رمز و راز حیواناتی چون فیل، زرافه، ببر دندان شمشیری، انواع گاوها، آهو، کرگدن و اسب را پیش‌روی دیرینه‌شناسان جهان قرار داده است. 

«منطقه فسیلی مراغه» به اذعان کارشناسان جزو پنج منطقه پر اهمیت دارای فسیل مهره‌داران جهان به شمار می‌رود و از نظر ذخیرگاه دیرینه‌شناسی و مطالعه جغرافیای دیرینه صفحه «اوراسیا» دارای اهمیت ویژه‌ای است تا جایی که با کاوش و استخراج جدید نمونه‌های موجود در سایت مراغه، می‌توان به معرفی بیش از پیش ظرفیت‌های جهانی رسید.

به گفته مسئولان امر و بر اساس تحقیق‌های زمین‌شناسی و فسیل‌شناسی، فسیل حیواناتی که از منطقه فسیلی مراغه استخراج شده، به اجداد حیوانات امروزی در آفریقا تعلق دارد و همین موضوع مطالعات دیرینه‌شناسی در این کهن‌شهر جذاب‌تر کرده است تا جایی که مرکز تحقیقات دیرینه‌شناسی کشور نیز مراغه استقرار دارد.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست مراغه نیز در مورد این جذابیت و اهمیت ویژه منطقه فسیلی این شهرستان می‌گوید: منطقه فسیلی مراغه در مسیرهای مهاجرتی پستانداران دوران سوم یعنی مسیرهای مهاجرتی مابین اروپا، آفریقا و آسیای شرقی قرار دارد و گونه‌زایی جانوران فسیلی (پستانداران) در میوسن فوقانی نوار آذربایجان به خصوص در سایت مراغه نیز بر اهمیت آن افزوده است.

به گفته «غلامرضا زارع» تراکم بالای قطعات فسیلی در واحد حجم لنزهای فسیلی، پراکنش وسیع لنزهای فسیل مهره‌دار در مساحت حدود ۴۰ هزار هکتار، تنوع بالای گونه‌های جانوری موجود در لنزهای حفاری شده و دسترسی نسبتا آسان به لنزهای فسیل مهره‌دار و حفظ شدگی مناسب قطعات فسیلی در سایت مراغه نسبت به سایر سایت‌های فسیل مهره‌داران جهان نیز موجب شده است تا بر اهمیت آن افزوده شود.

منطقه فسیلی مراغه چه ظرفیت‌هایی دارد؟ 

منطقه فسیلی مراغه به عقیده کارشناسان بستر مناسبی برای مطالعات دیرینه‌شناسی در زمینه‌های شناسایی و معرفی گونه‌های جدید فسیل مهره‌داران و ثبت رکوردهای جهانی و مطالعه جغرافیایی دیرینه کشور در «میوسن پسین» است. 

دبیر اجرایی دومین همایش ملی «تنوع زیستی دیرینه» و پانزدهمین همایش انجمن دیرینه‌شناسی ایران که خردا ۱۴۰۱ در مراغه برگزار خواهد شد، معتقد است که این منطقه ظرفیت مطالعه در زمینه‌های اقلیم‌شناسی دیرینه ایران، مطالعه تکتونیک صفحه‌ای در میوسن پسین و پلیوسن، تعیین جایگاه زمین‌ساختی ایران و ایجاد مرکز تحقیقات و موزه فسیل‌شناسی جهت نمایش رکوردهای فسیلی کشور را داراست.

زارع اضافه کرد: همچنین این منطقه از ظرفیت ایجاد موزه‌های صحرایی در جهت گسترش اکوتوریسم با هدف مدیریت و توسعه پایدار منطقه و ثبت ملی و جهانی و بهره‌مندی از امکانات بین‌المللی برخوردار است.

 وی ادامه داد: با ثبت ملی و جهانی منطقه فسیلی می‌توان از اعتبارات ملی و کمک‌های مالی و علمی یونسکو بهره‌مند شد، با برگزاری همایش‌ها و کارگاه‌های بین‌المللی می‌توان اعتبار علمی و شاخص‌های گردشگری منطقه را بالا برد و در رشد علمی کشور و اجرایی کردن اقتصاد مقاومتی در سطح منطقه‌ای و کشوری گام‌های مثبتی برداشت.

لزوم استخراج و مطالعه فسیل مهره‌داران سازند استخواندار مراغه

اهمیت منطقه فسیلی مراغه از یک سو و فرسایش و هوازدگی لایه‌های حاوی لنزهای فسیلی، تخریب اراضی توسط اهالی و اقدامات سودجویانه و صدمه‌رسانی به فسیل‌ها از سوی دیگر، استخراج و مطالعه فسیل مهره‌داران منطقه مراغه را به الزام تبدیل کرده است. 

رئیس اداره حفاظت محیط زیست مراغه در این زمینه معتقد است که سردسیر بودن منطقه و بارش برف و باران، نوع بافت و ساخت رسوبات موجود در سازند مراغه، فشردگی کم رسوبات و عدم سیمانی شدن ذرات رسوبی، نفوذ آب‌های سطحی را به داخل لایه‌های فسیل‌دار تسهیل کرده و باعث شست‌وشوی مواد داخل بافت استخوانی شده و قطعات را سست و آسیب‌پذیر کردده است؛ ضمن اینکه وجود عوامل فرسایش سطحی نیز قطعات فسیلی را بیش از پیش تخریب می‌کند. 

«زارع» اذعان دارد که «با توجه به کشاورزی بودن منطقه، گسترش باغات سیب و تسطیح اراضی توسط ساکنان محلی تعداد قابل توجهی از لنزهای فسیل‌دار در معرض تخریب قرار گرفته و این روند رو به افزایش است».

وی به اقدامات سودجویانه و صدمه‌رسانی به فسیل‌ها نیز اشاره و بیان کرد: پس از اجرای فاز اول در سال‌های ۸۰ – ۸۴ و ادامه روند کار مطالعاتی و برخورد نامناسب و فراهم نیاوردن زیرساخت‌های حفاظتی مناسب از طرف اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی، عده‌ای به بهانه حفظ اراضی کشاورزی به تخریب لایه‌های فسیل‌دار پرداختند و تعداد قابل توجهی از لنزهای فسیلی را تخریب کردند.

وی ادامه داد: همچنین عده‌ای دیگر نیز به امید به دست آوردن سود مالی به حفاری‌های غیرمجاز و غیرکارشناسی اقدام کردند و برای مقابله با این اقدامات سودجویانه، حفاظت از لایه‌های فسیل‌دار و استخراج به موقع لنزهای فسیلی تنها راه حل به شمار می‌رود.

وی این موضوع را هم مورد تاکید قرار داد که با توجه به تاکید مقام معظم رهبری مبنی بر استفاده از ظرفیت‌های موجود در جهت ارتقای جایگاه علمی کشور، لازم است به دانش فسیل‌شناسی، که حدود ۷۰ درصد درآمد کشور از سوخت‌های فسیلی است، توجه شود.

وی ادامه داد: با غنا بخشیدن به موزه‌های دیرینه‌شناسی و مطالعه فسیل‌های کشور، از یک سو می‌توان در جهت فرمایشات رهبری گام برداشت و از سوی دیگر زمینه را برای قرارگیری در سطح اول منطقه از نظر علم دیرینه‌شناسی فراهم کرد. 

به گفته وی و با توجه به اهمیت شاخه فسیل مهره‌داران در علم دیرینه‌شناسی، می‌توان با گسترش اکوتوریسم در قالب ژئوپارک در رونق اقتصادی کشورمان بهره گرفت. 

منطقه فسیلی مراغه ارزش علمی و پژوهشی بین‌المللی دارد

مدیرعامل انجمن حفاظت محیط زیست مراغه که از فعالان شناخته شده این بخش و رئیس اسبق اداره حفاظت محیط زیست مراغه است، بیان کرد: تاکنون محققان و دیرینه‌شناسان بسیاری از کشورهای مختلفی چون اسپانیا، فرانسه، اتریش، روسیه، ژاپن و دهها کشور دیگر از این منطقه بازدید کرده‌اند و همه آنان در این زمینه اتفاق نظر دارند که منطقه مراغه دارای ارزش علمی و پژوهشی بین‌المللی و بهشت دیرینه شناسان جهان است.  

«علی مشتاق‌پور» افزود: برخی از فسیل‌های منطقه مراغه موزه تاریخ طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و دیگر کشورها نگهداری می‌شود و بسیاری از دانشجویان زمین‌شناسی و فسیل‌شناسی ایران و دیگر کشورهای جهان برای مطالعه روی منطقه فسیلی مراغه علاقه‌مند هستند. 

وی نیز حفاظت و استخراج فسیل‌های این منطقه را مورد تاکید قرار داد و اظهار داشت: از این ظرفیت بین المللی می توان برای توسعه گردشگری محیط زیست و همچنین توسعه علم دیرینه‌شناسی بهره برداری کرد و مطالبه گری سمن ها در این زمینه بسیار کارساز خواهد بود.

 تاریخچه مطالعات روی سازند استخواندار مراغه به سال ۱۸۴۰ میلادی بر می‌گردد؛ زمانی که یک بازرگان روسی فسیل‌های جمع‌آوری شده از مراغه را خرید و به دانشگاه «دورپات» فرستاد؛ پس از آن بود که پای دیرینه‌شناسان خارجی یکی پس از دیگری به مراغه باز شد و در صورت برنامه‌ریزی اصولی می‌توان بسیاری دیگر از آنان را به مراغه کشاند.