محمد تقی‌زاده
 
 بررسی کارنامه فیلمسازی «اصغر فرهادی» دربیش از دو دهه، نشان از فراز و فرودهایی درکیفیت آثار این فیلمساز دارد، به گونه‌ای که دوران طلایی این کارنامه به ساخت «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» و دوران افول به تولید پروژه‌های جهانی وی یعنی «گذشته» و «همه‌می‌دانند»مرتبط می‌شود.

فرهادی فعالیت‌های هنری خود را خیلی زود و از ۱۳سالگی در انجمن سینمای‌جوان اصفهان آغاز کرد. او در سال ۱۳۷۵ مجموعه تلویزیونی «ماه‌مهربان» را به عنوان نخستین سریال شبکه پنج تهران برای «بهروز بقایی» نوشت. «روزگارجوانی» و «داستان‌یک‌شهر» شاخص‌ترین سریال‌های تلویزیونی فرهادی در سال‌های پایانی دهه هفتاد بود. وی پرافتخارترین فیلمساز ایرانی سینمای ایران است که دوبار موفق به کسب اسکار فیلم خارجی‌زبان برای دو فیلم «جدایی و فروشنده» و یک بار موفق به دریافت جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره کن برای فیلم «فروشنده»، شده است. فیلمنامه آثار این هنرمند از نخستین و مهمترین علل توفیق  وی محسوب می‌شود که کم‌کاری و وسواس وی در نگارش،  یکی از دلایل اصلی این موفقیت بوده است. فرهادی از سال ۱۳۸۰ و قریب دو دهه حضور حرفه‌ای در سینما ۹ فیلم ساخته و برای ۱۳ فیلم، فیلمنامه نوشته است. فیلمنامه «ارتفاع پست» ساخته «ابراهیم حاتمی‌کیا»، «کنعان» ساخته «مانی‌حقیقی»، «دایره‌زنگی» ساخته «پریسابخت‌آور» و «محاکمه‌ در خیابان» از «مسعود کیمیایی» به قلم فرهادی نگاشته شده و ۹ فیلم «رقص‌ در غبار، شهرزیبا، چهارشنبه‌سوری، درباره الی، جدایی نادر از سیمین، گذشته، فروشنده، همه‌می‌دانند و قهرمان» حاصل نگارش و کارگردانی وی در سال‌های  ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۹بوده است. در این گزارش سعی شده به بهانه نمایش قهرمان، مروری تحلیلی و کوتاه بر آثار، موفقیت‌ها و ویژگی‌های ساختاری و محتوایی کارنامه فیلمسازی این فیلمساز انجام شود.

۱. ورودی پرسر و صدا بر پرده سینما 

‌ابراهیم حاتمی‌کیا درباره فیلم جدایی نادر از سیمین: باید در فیلم امید داده شود. من نمی‌بخشم خودم را که در فیلمم مخاطب را ناامید کنم. در این کائنات و جهان به این بزرگی من چه کسی هستم که یخی را به جان جامعه بیاندازم و نوید پوچی به جامعه بدهم. یا القا کنم که آسمان ابری است و هیچ سوراخی جهت عبور نور امید وجود ندارد. خفقانی که هنرمند با هنرش ایجاد می‌کند صد برابر بدتر از خفقان سیاسی است.

اصغرفرهادی پس از چند سال حضور در تلویزیون به عنوان نویسنده و کارگردان، حضور حرفه‌ای خود در سینما را با نویسندگی و همکاری با ابراهیم‌حاتمی‌کیا آغاز کرد، همکاری مشترکی که اگرچه بعدها تکرار نشد، اما باعث تولید یکی از درخشان‌ترین آثار کارنامه سینمایی ابراهیم‌حاتمی‌کیا یعنی «ارتفاع‌پست» محصول ۱۳۸۰ شد. فیلمی که منتقدان، آن را حاصل تلفیق نگاه اجتماعی فرهادی و نگاه سیاسی حاتمی‌کیا دانستند.

البته این موضوع نه تنها سبب همکاری مشترک دو فیلمساز سرشناس سینمای معاصر نشد بلکه موضع‌گیری‌های اخیر این دو نشان از فاصله عمیق نگاه و رویکرد دو کارگردان صاحب سبک ایران به سینمای مورد علاقه طرف مقابل دارد. ابراهیم‌حاتمی‌کیا در یک برنامه تلویزیونی به صراحت در برابر فیلم «جدایی نادر از سیمین» و نگاهش به جامعه امروز ایران موضع گرفت: «باید در فیلم امید داده شود. من نمی‌بخشم خودم را که در فیلمم مخاطب را ناامید کنم. در این کائنات و جهان به این بزرگی من چه کسی هستم که یخی را به جان جامعه بیاندازم و نوید پوچی به جامعه بدهم. یا القا کنم که آسمان ابری است و هیچ سوراخی جهت عبور نور امید وجود ندارد. این کار خیلی بی‌انصافی است و خیلی بی‌اخلاقی است. خفقانی که هنرمند با هنرش ایجاد می‌کند صد برابر بدتر از خفقان سیاسی است. نباید در فیلم‌مان بگوییم که هیچ امیدی نیست و نشان دهیم که همه دروغ می‌گویند. بچه و بزرگ دروغ می‌گویند. همه جبرا دروغ می‌گوییم و تقصیر خودمان نیست و در آخر نتیجه‌گیری کنیم که برویم آن سوی آب. متاسفم که به چنین شرایط هنری رسیده‌ایم.» اصغرفرهادی نیز در در گفت‌وگو با ماهنامه ۲۴ نقشش در فیلمنامه «ارتفاع‌پست» را کم خواند و گفت کارش در آن فیلمنامه به نوعی سفارشی بوده‌ است: «ارتفاع‌پست درواقع فیلمنامه آقای حاتمی‌کیا است. من نویسنده‌ی آن فیلمنامه‌ام. اما مولفش نیستم. در زمان نوشتن، سعی کردم با مولفه‌های ذهنی حاتمی‌کیا بنویسم.»

۲.کارگردانی و الهام از موج نوی سینمای ایتالیا

رویکرد رئالیسم و رمانتیسم از برجسته‌ترین ویژگی‌های سبکی آثار اصغر فرهادی است. از این رو بسیاری از تحلیل‌گران و کارشناسان سینما فرهادی را الهام گرفته از موج نوی سینمای ایتالیا و ویتوریا دسیکا می‌دانند.

«رقص در غبار» نخستین تجربه فرهادی در مقام کارگردان سینما بود که بیش از همه متاثر از حال و هوای مجموعه تلویزیونی «داستان یک شهر» محصول ۱۳۸۰ شبکه ۵ تلویزیون بود. به طور کلی رویکرد رئالیسم و رمانتیسم از برجسته‌ترین ویژگی‌های این فیلمساز است که در فیلم‌های ابتدایی وی جلوه بیشتری داشت و رفته‌رفته در قالب یک درام داستانی حل شد. از این رو بسیاری از تحلیل‌گران و کارشناسان سینما، فرهادی را الهام‌گرفته از موج نوی سینمای ایتالیا و «ویتوریا دسیکا» می‌دانند. فرهادی در گفت و گویی نخستین فیلمی که بر زندگی‌اش تأثیرگذار بوده‌است را فیلم «دزد دوچرخه» معرفی کرد. وی هنر خود را تأثیریافته از آثار «ویتوریو دسیکا، فدریکو فلینی، اینگمار برگمان، میکل‌آنجلو آنتونیونی،  بیلی وایلدر و کریشتوف کیشلوفسکی» عنوان کرده است.

رویکرد فرهادی در «شهر زیبا» و دومین فیلم سینمایی خود نیز نگاهی اجتماعی و عاشقانه بود که در قالب داستان زندگی یک نوجوان زندانی و با درونمایه‌های شهری به زندگی مردم طبقه فرودست جامعه می‌پردازد. نکته قابل توجه در ارتباط با دو فیلم نخست وی این است که در «رقص در غبار و شهر زیبا» برخلاف عمده فیلم‌های فرهادی که طبقه متوسط غالب شخصیت‌های فیلم را تشکیل می‌دهد، در این دو فیلم، فیلمساز سعی داشته با نگاهی سمپاتیک و همذات‌پندارانه زندگی و ناملایمات طبقه فقیر و فرودست جامعه را به تصویر بکشد. «رقص در غبار» جایزه بهترین فیلم و جایزه ویژه هیات داوران جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۸۱ را به دست آورد و «شهر زیبا» چند جایزه بین المللی از جمله جایزه بزرگ جشنواره بین‌المللی فیلم ورشو، جایزهٔ فیپرشی جشنواره فیلم اسپلیت و جشنواره بین‌المللی فیلم هند را تصاحب کرد.

نخستین همکاری فرهادی و علیدوستی که بعدها در چهار فیلم موفق دیگر فرهادی نیز تکرار شد.
۳.  سه‌گانه طلایی 

 موفق‌ترین دوران فیلم‌سازی اصغرفرهادی به دهه ۸۰ خورشیدی مربوط می‌شود. زمانی که فرهادی  سه فیلم چهارشنبه‌سوری، درباره الی و جدایی نادر از سیمین را کارگردانی کرد و علاوه بر تحسین‌هایمنتقدان و مخاطبان داخلی تمجید و تعریف سینمادوستان جهانی را نیز برانگیخت.

موفق‌ترین دوران فیلم‌سازی فرهادی به دوران میانی و پایانی دهه ۸۰ خورشیدی مربوط می‌شود. زمانی که وی در فاصله زمانی ۵ ساله سه فیلم «چهارشنبه‌سوری»، درباره الی و جدایی نادر از سیمین را کارگردانی کرد و علاوه بر تحسین‌های منتقدان و مخاطبان داخلی تمجید و تعریف سینمادوستان جهانی را نیز برانگیخت. چهارشنبه سوری علاوه بر دریافت سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی بیست و چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر، جوایز مهمی را نیز از جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو دریافت و نامزد بهترین فیلم جشنواره لوکارنو شد. درباره الی که به زعم بسیاری از متخصصین سینما بهترین فیلم اصغرفرهادی است نیز علاوه بر استقبال در جشنواره‌های داخلی و کسب جایزه‌هایی از جمله جایزهٔ ویژه تماشاگران جشنواره فیلم فجر و تندیس بهترین کارگردانی جشن خانه‌سینما، در جشنواره‌های خارجی نیز درخشید و «خرس‌نقره‌ای» بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین و جایزهٔ بهترین فیلم داستانی جشنواره فیلم ترایبکا را کسب کرد و «رابرت دنیرو» بازیگر صاحب نام آمریکایی در حاشیه جشنواره فیلم ترایبکا در مورد این فیلم گفت: «جهان شمولی شخصیت‌ها و مضامین در کنار کارگردانی که این داستان را مسحورکننده ساخته، موجب شده‌است تا دربارهٔ الی مرزهای جهانی را فرو بریزد و درک ما از دنیای مشترک‌مان را تعمیق ببخشد.» درباره الی درواقع سکوی پرتاب فرهادی درمواجهه با سینمای جهان و به عبارت ساده‌تر جهانی‌شدن بود که با دریافت اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان به فیلم جدایی نادر از سیمین، این توفیق و برتری دوچندان و  تثبیت شد. جدایی نادر از سیمین در بین اهالی خاص و عام سینما خوش درخشید و در سراسر جهان مورد تحسین قرار گرفت و در مجموع بیش از ۵۲ جایزهٔ جهانی را از آن خود کرد، جوایز معتبر بین‌المللی همچون جایزهٔ اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان، جایزهٔ »گلدن‌گلوب" بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان، جایزهٔ هیات داوران و جایزهٔ خرس طلایی از جشنواره فیلم برلین و جایزهٔ «ایندیپندنت اسپیریت» بهترین فیلم خارجی زبان، جایزهٔ جوایز «بودیل» بهترین فیلم خارجی زبان و جایزهٔ «سزار» بهترین فیلم خارجی زبان، از جمله جوایز مهم جدایی نادر از سیمین است.  

فرهادی در این سه فیلم توانست از نظر ساختار و شخصیت‌پردازی نوعی کلیشه‌زدایی کند و سینمای ایران که به طور عمده با خلق شخصیت‌های بسیارفقیر و بسیارغنی شناخته می‌شد با طبقه جدیدی به نام طبقه متوسط آشنا کند. الگوی مهم و بکری که علاوه بر اینکه طیف وسیعی از جامعه ایرانی را نمایندگی می‌کرد، باعث به وجود آمدن موج گسترده‌ای در میان فیلمسازان داخلی شد تا با تکرار و الهام از سبک فرهادی به موفقیت‌های او دست یابند، اتفاقی که به هیچ وجه تکرار نشد تا فرهادی بهترین فیلمساز سینمای ایران در به تصویر کشیدن طبقه متوسط و جزییات زندگی و درونیات آن‌ها باشد.

همواره از ویژگی‌های منحصر به فرد آثار وی و سبب درخشش و معرفی شمار زیادی از بازیگران به سینمای ایران بوده است
 

۴. کات دوربین فیلمسازی داخلی

موفقیت‌های جهانی فیلم‌های جدایی و درباره الی، باعث نوعی تغییر مسیر در کارنامه فیلمسازی اصغر فرهادی شد به طوریکه دو فیلم گذشته و «همه‌می دانند»، کیفیت فیلم‌های پیشین فرهادی را نداشته و در جلب رضایت مخاطبان نیز توفیق زیادی کسب نکرد.

موفقیت‌های جهانی فیلم‌های جدایی و درباره الی، باعث نوعی تغییر مسیر در کارنامه فیلمسازی اصغر فرهادی شد به گونه‌ای که دو فیلم گذشته و «همه‌می دانند» که پس از دو اثر درخشان فرهادی ساخته شد، کیفیت فیلم‌های پیشین فرهادی را نداشته و در جلب رضایت مخاطبان نیز توفیق زیادی کسب نکرد. گذشته محصول "ممنتو فیلمز"

فرانسه و همه‌می‌دانند حاصل همکاری فرهادی با فوکس فیچرز آمریکا بود و موفقیت‌هایی برای سازندگان فیلم به ارمغان آورد اما به هیچ‌وجه نتوانست انتظار طرفداران فرهادی و سینمادوستان وطنی را از دو فیلم فرانسوی و اسپانیایی فرهادی برآورده سازد. اهمیت این دو فیلم فرهادی بیش از هرچیز به وجوه تجاری و بین‌المللی سینمای ایران مربوط می‌شود به طوریکه برای نخستین‌بار دو بازیگر سرشناس اسپانیایی سینمای‌جهان یعنی پنه‌لوپه‌کروز و خاویرباردم در فیلم یک کارگردان ایرانی حضور یافتند و همچنین کمپانی‌ها و توزیع‌کننده‌های مطرح آمریکایی و اروپایی برای یک فیلم بلند سینمایی محصول ایران سرمایه گذاری کردند.  

برخی منتقدان دلیل توفیق‌نیافتن این دو فیلم را زمان و تلاشی دانستند که فرهادی برای آشنایی با فرهنگ دو کشور اروپایی صرف کرده بود. به عبارت روشن‌تر، کارکردن با بازیگران و عوامل خارجی زبان و فرهنگ و سرزمین اسپانیا و فرانسه باعث شد که تمرکز فرهادی در بخش‌های کارگردانی و فیلمنامه کمتر شود و مخاطبان با دو اثر نه‌چندان جذاب و تاحدزیادی کسل‌کننده روبرو شوند که با آثار پرکشش و فضای کاری وی فاصله زیادی داشتند.

«فروشنده» در سال ۱۳۹۴ و سه سال بعد از «گذشته» و سه سال قبل از «همه‌می‌دانند» ساخته شد. این فیلم که دومین همکاری «شهاب‌حسینی» با فرهادی است، جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره هنری کن را برای حسینی به ارمغان آورد و چهارمین همکاری مشترک فرهادی با «ترانه‌علیدوستی» بعد از «شهرزیبا، چهارشنبه‌سوری و درباره الی» به شمار می‌آید. فرهادی برای فروشنده برنده جایزه بهترین فیلم‌نامه جشنواره فیلم کن ۲۰۱۶ شد و موفقیت‌های متعدد داخلی و خارجی نیز برای فیلم به ارمغان آورد. موضع منتقدان داخلی به «فروشنده» اما موضعی متفاوت بود و نوعی دوقطبی پیرامون هشتمین ساخته اصغرفرهادی در جایگاه کارگردان به وجود آمد؛ گروهی از منتقدان فیلم را در حد شاهکار بالا بردند و از امتیازات ویژه فیلم نوشتند و در مقابل برخی از کارشناسان سینما از اشکالات متعدد و فراوان در فیلمنامه «فروشنده» سخن گفته و فیلمنامه فیلم را مهندسی‌شده خواندند.

۵. رجعت به سینمای بومی و حاشیه‌های فراتر از متن «قهرمان»

شاید جذاب‌ترین وجه آثار فرهادی به فیلمنامه پرکشش و پرجزئیات آن برگردد که باعث شده تماشاگر از لحظه نخست تا فینال قصه به طور مستمر و بدون هیچ اختلالی روند داستان را پیگیری کند.

«قهرمان» نهمین فیلم فرهادی و یکی از جنجالی‌ترین آثار کارنامه وی به شمار می‌رود که در آبان ۱۴۰۰ در سینماهای سراسر کشور به نمایش درآمد. موضع‌گیری‌های غیرسینمایی فیلمساز در سال‌های اخیر، سوالات جلسه مطبوعاتی فیلم در کن و بیانیه فرهادی پس از نمایش فیلم موضوعات فرامتنی فیلم را تا حدزیادی گسترش داد. به علاوه، نقدها و نوشته‌هایی که در تمجید و تقبیح فیلم منتشر شد، نه تنها دوقطبی موافقان و مخالفان فیلم را قوت بخشید، بلکه حاشیه‌های ساخته جدید فرهادی را تشدید کرد. از سوی‌دیگر برخی طیف‌های سیاسی نیز فرهادی را به یکی به نعل و یکی به میخ زدن متهم کرده و از عدم موضع‌گیری صریح و آشکار فرهادی در فیلم‌ها و اظهارات وی انتقاد کردند.
شاید جذاب‌ترین وجه آثار فرهادی به فیلمنامه پرکشش و پرجزئیات آن برگردد که باعث شده تماشاگر از لحظه نخست تا پایان قصه به طور مستمر و بدون هیچ اختلالی روند داستان را پیگیری کند. نکته قابل‌توجه این‌که، در دو فیلم فرهادی یعنی «فروشنده و قهرمان» از مقدمه طولانی فیلم‌هایی مثل درباره الی… و جدایی نادر از سیمین خبری نیست و فیلمساز کوشیده بدون پرداختن به مقدمات طولانی فیلم‌های اولیه خود خیلی زود و صریح خط اصلی داستان را آغاز و سیر قصه‌گویی خود را پیش بگیرد. فیلمنامه پرتعلیق، کیفیت بالای کارگردانی و قدرت بازیگردانی و بازیگری از جمله مزایای قابل اعتنای قهرمان محسوب می‌شود که در مقابل برخی ایرادات فیلمنامه‌ای و محتوازدگی و مضمون‌گرایی اثر، باعث شده قهرمان از جمله فیلم‌های مخاطب‌پسند کارنامه فرهادی لقب گیرد که به طور مشخص نمی‌توان آن را بهترین اثر وی تلقی کرد و همچنان درباره الی و جدایی از پرشاخص‌ترین و باکیفیت‌ترین فیلم‌های کارنامه وی به شمار می‌آیند.