مهدی احمدی
 آیت‌الله سیدحسن مدرس یک روحانی با فعالیت سیاسی شناخته می‌شد که به‌عنوان نماینده مردم در مجلس شورای ملی همواره به حفظ استقلال، مبارزه با استبداد و دفاع از حقوق ملت اعتقاد داشت و مخالف هرگونه بی‌نظمی و جنجال‌سازی انحراف‌آمیز و عوام‌گرایانه در صحن مجلس بود.

آیت‌الله مدرس به عنوان مجتهدی طراز اول و چهره‌ای سیاسی و تاثیرگذار شناخته می‌شود که چندین دوره نمایندگی مجلس شورای ملی را در کارنامه خود دارد که این وجه از شخصیت وی مدارج علمی و شخصیت حوزوی او را تحت‌الشعاع قرار داد که علت آن هم زمانه‌ای بود که او در آن زیست؛ زمانه‌ای که ایران برای حل بحران‌ها و حفظ استقلالش به سیاستمداران زنده و شجاع نیاز داشت و این عالم سیاستمدار هم توانست، نقش خود را به عنوان وکیل مردم به خوبی ایفا کند و فلسفه سیاسی خود را که بر پایه این شعار قرار داد که «سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ما» است.

روزشمار زندگی سیاسی و اجتماعی

تولد در روستای کچو
۱۲۴۹ خورشیدی
مهاجرت به قمشه
۱۲۵۵ خورشیدی
تحصیل در علوم دینی و حوزوی اصفهان
۱۲۶۵ خورشیدی
تحصیل در نجف
۱۲۷۰ خورشیدی
بازگشت به اصفهان و تدریس و مباحثه علوم دینی
۱۲۸۵ خورشیدی
نایب رییس انجمن ملی اصفهان
۱۲۸۷-۱۲۸۸ خورشیدی
حضور در دوره دوم مجلس شورای ملی
۱۲۸۸-۱۲۹۰ خورشیدی
راه‌یابی به مجلس سوم شورای ملی
۱۲۹۳-۱۲۹۴ خورشیدی
وزیر عدلیه و اوقاف در دولت موقت ملی
۱۲۹۴-۱۲۹۹ خورشیدی
نایب رییس مجلس چهارم شورای ملی
۱۳۰۰-۱۳۰۲ خورشیدی
حضور در مجلس پنجم شورای ملی
۱۳۰۲-۱۳۰۴ خورشیدی
نماینده مردم تهران در مجلس ششم شورای ملی
۱۳۰۵- ۱۳۰۷ خورشیدی
ترور در راه مدرسه سپهسالار
هفتم آبان ۱۳۰۵ خورشیدی
آغاز تبعید به خراسان
مهر ۱۳۰۷خورشیدی
شهادت در کاشمر
۱۰ آذر ۱۳۱۶ خورشیدی
 

مدرس؛ مجتهدی طراز اول با کارنامه قابل دفاع سیاسی

علی ططری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه تاریخ پارلمان در گفت وگو با دفتر پژوهش ایرنا به ۲ جنبه از زندگی علمی و سیاسی آیت‌الله مدرس اشاره می‌کند و معتقد است که آیت‌الله مدرس از محضر علمای تراز اول شیعه بهره برد و خودش به لحاظ علمی با داشتن درجه اجتهاد از جایگاه رفیعی برخوردار بود و از سرآمدان علمی و روحانیون دوره خودش محسوب می‌شد و نقش مهمی در تربیت علمای دینی داشت. البته حضور او در عرصه سیاسی باعث شد تا حد زیادی به شخصیت علمی او توجه نشود. آنچه که از فحوای کلام و بیانات آیت‌الله مدرس در مجلس نشات می‌گیرد، نشان می‌دهد که او نسبت به علم روز و گذشته آگاهی کامل داشت.

ططری، آیت‌الله مدرس را به لحاظ سیاسی در درجه‌ای می‌داند که می‌توان برای آن یک مکتب سیاسی مستقل در نظر گرفت. او در دوره‌هایی که در مجلس حضور داشت به واسطه فعالیت‌هایش تا هیات رئیسه ارتقا پیدا کرد و در دولت مهاجرت به رده‌های بالایی رسید و کارنامه‌ای موفق و قابل دفاع از خودش به جا گذاشت.

میراث آیت‌الله مدرس برای نمایندگان مجلس

آیت‌الله مدرس از دوره دوم تا ششم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده مردم در این نهاد حضور داشت؛ دوره‌ای که با استبداد داخلی و خارجی مبارزه کرد از مخالفان قرارداد ۱۹۱۹ و جمهوری خواهی رضاخانی بود و با ایراد سخنرانی در مجلس نمایندگان را به مبارزه فراخواند. [۱] در هفتم مرداد ۱۳۰۳، آیت‌الله مدرس و گروهی از همفکرانش دست به استیضاح دولت سردار سپه زدند اما هفدهم مرداد؛ یعنی روز بررسی استیضاح توسط مجلس، صحن مجلس شاهد درگیری سردار سپه و هوادارانش با مدرس و اقلیت استیضاح‌کننده بود. در همین روز مدرس و برخی از اعضای فراکسیون اقلیت بیرون از ساختمان مجلس مورد ضرب و شتم اوباش طرفدار سردار سپه قرار گرفتند. استیضاح‌کنندگان در اعتراض به این اقدام‌ها در جلسه بعد از ظهر مجلس که طرح استیضاح بررسی شد، شرکت نکردند و در نتیجه دولت سردار سپه هم رأی اعتماد گرفت.[۲]

آیت‌الله مدرس طی سال‌های بعد هم همچنان با زیاده‌خواهی‌ها و فساد سیاسی مبارزه کرد تا اینکه از ورود او به مجلس هفتم جلوگیری شد. به هرحال هرچه که بود، کارنامه‌ای درخشان از خود به یادگار گذاشت که به عنوان میراثی گرانبها برای نمایندگان مجلس قلمداد می‌شود. در همین خصوص هم رئیس پیشین مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، میراث آیت‌الله مدرس برای پارلمان امروز را در چند بخش تقسیم‌بندی می‌کند و می‌گوید که «نخست شجاعتی که در بیان واقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی در عرصه سیاسی کشور داشت، می‌تواند امروز به عنوان یک الگو برای نمایندگان مجلس مورد نظر قرار بگیرد».یکی از نخستین ویژگی‌های یک نماینده مجلس و وکیل مردمی این است که در بیان واقعیت‌های اجتماعی و خواسته‌های مردم شجاعت داشته باشند.

ططری دومین میراث آیت‌الله مدرس برای نمایندگان امروز جامعه را آگاهی او نسبت به مسایل روز جامعه و شناخت چهره‌ها و واقعیت‌های سیاسی کشور به منظور دست‌یابی و حفظ منافع ملی دانست و اظهار می‌کند که «یک وکیل مجلس نه فقط باید نسبت مسایل داخلی و خارجی آشنا باشد، بلکه می‌بایست برای دست‌یابی به حفظ منافع ملی، مسایل روز را درک کند و چهره‌های سیاسی، اجتماعی، دینی و همه را بشناسد. آنچه که امروز تا حدودی کم رنگ شده و کمتر شاهد آن هستیم، این است که، چهره‌های پارلمانی نسبت به مسایل روز جامعیت و آگاهی داشته باشند».

سومین میراث آیت‌الله مدرس برای پارلمان امروز از نظر این پژوهشگر تاریخ مجلس، لزوم ارتباط با همه جناح‌های سیاسی و اجتناب از یک جانبه‌گری است، او در این ارتباط می‌گوید که «اگر حیات سیاسی آیت‌الله مدرس توجه داشته باشیم، می‌بینیم که او هیچگاه نگاه تک جناحی نداشت. البته ممکن است در اقلیت‌ها و اکثریت‌های مجلس در یک دسته‌بندی قرار می‌گرفت اما با همه چهره‌های سیاسی مجلس دوستی و معاشرت داشت و هیچگاه شخصی را به سبب اعتقادات سیاسی و فردی مورد بازخواست قرار نداد، بلکه در نگاه جمعی خود، منافع ملی در اولویت بود و هیچگاه مسایل سیاسی را بر حق و حقوق مردم ترجیح نداد. اما امروز در کشور، جناح‌های سیاسی کشور در وهله نخست به افراد نگاه سیاسی دارند و ابتدا به دسته سیاسی افراد نگاه کرده و بعد توجه می‌کنند که آیا تفکرات او با منافع ملی در یک راستا است یا نیست».

«بیان حقیقت وضع موجود و تلاش و رایزنی با همه گروه‌های سیاسی و اجتماعی برای رفع مشکلات» چهارمین میراث آیت‌الله مدرس برای پارلمان امروز بود که ططری به آن اشاره و اظهار می‌کند: «آیت‌الله مدرس از یک طرف وضعیت موجود جامعه را درک می‌کرد اما برای تخریب رقیب از آن بهره نمی‌برد، بلکه با همه گروه‌های سیاسی و اجتماعی برای رفع آن معضل قدم برمی‌داشت نه اینکه صرفاً برای تخریب دیگران طرح مساله کرده باشدآیت‌الله مدرس در موضع‌گیری‌هایی که در مجلس داشت، همیشه در پی وصل کردن و رفع معضلات بود نه اینکه سخنانی در راستای ایجاد اختلاف بیان کرده باشد.».   

حق‌طلبی و مبارزه با فساد سیاسی و اقتصادی ویژگی بارز آیت‌الله مدرس

آیت‌الله مدرس در طول زندگی سیاسی و اجتماعی خود فردی حق‌طلب بود که همواره با فساد سیاسی و اقتصادی مبارزه می‌کرد؛ مبارزه‌ای که در سخنان و کارنامه او خودنمایی می‌کند. یکی از نمونه‌های این مبارزه که در عرصه سیاسی اتفاق افتاد، طی انتخابات مجلس شورای ملی در دوره هفتم بود که با تقلب انتخاباتی از حضور او در مجلس جلوگیری شد اما آیت‌الله مدرس جمله‌ای گفت که برای تقلبی بودن انتخابات کافی بود. او گفت: «من یک رأی برای خودم نوشتم آن رأی کجاست» رضاخان به این هم اکتفا نکرد و با تهدید به مدرس تکلیف نمود از سیاست دوری کند. مدرس در جواب گفت «من وظیفه انسانی و شرعی خویش را دخالت در سیاست و مبارزه در راه آزادی می‌دانم و به هیچ عنوان دست از سیاست برنمی‌دارم و هرکجا باشم همین است و بس».[۳] ططری در مورد این ویژگی‌های شخصیتی آیت‌الله مدرس معتقد است که «با انتشار اسناد، کتاب‌ها و پژوهش‌هایی که در خصوص زندگی آیت‌الله مدرس انجام شده، ویژگی‌های شخصیتی او برای نمایندگان مجلس و جامعه کاملاً عیان شده است و می‌توان از بیانات و موضع‌گیری‌هایش فهمید که او چه ویژگی‌هایی را برای نمایندگان مجلس بارز می‌دانست و آنچه که در شخصیت خودش بروز و نمود پیدا کرد به عنوان یک الگوی نمایندگی مطرح شد. بنابراین با تحلیل رفتار آیت‌الله مدرس می‌توان به این نتیجه رسید که حق‌طلبی، مبارزه با فساد سیاسی و اقتصادی، برقراری ارتباط موثر با گروه‌های سیاسی و اجتماعی، داشتن نگاه جمعی و دوری از یکجانبه نگری و ... از ویژگی‌های بارز او بود که برای اثبات هر کدام از این موارد اسناد و دلایل زیادی وجود دارد و آن چیزی که آیت الله مدرس را در تاریخ یکصد و پانزده ساله پارلمان متمایز کرده، همین ویژگی‌ها بود که تا آخرین لحظات عمر این ویژگی ها را حفظ کرد».

ضرورت معرفی آیت‌الله مدرس به عنوان یک چهره سیاسی و پارلمانی به جامعه

آیت‌الله مدرس به عنوان نماینده مجلس و شخصیت سیاسی کشور در گفتار و منش خود صداقت داشت و هیچگاه بر سر منافع ملی کشور معامله نمی‌کرد، چراکه منافع ملت را بر اولویت شخصی خود در ارجح می‌دانست. بنابراین در شرایط فعلی که وضعیت از هر لحاظ تغییر پیدا کرده، نیاز اساسی وجود دارد تا شخصیت، منش و سیاست‌ورزی آیت‌الله مدرس برای جامعه به خصوص نمایندگان مجلس شورای اسلامی تبیین شود که این اتفاق هم در قالب پژوهش‌های تاریخی ممکن می‌شود. در همین خصوص ططری با اشاره به اسناد و پژوهش‌های منتشر شده در مورد آیت‌الله مدرس گفت: «بیشتر آثار پژوهشی که در مورد آیت‌الله مدرس منتشر شده شخصیت او را با تاکید بر مبارزه با رضاشاه نشان داده‌اند و تنها این بخش از زندگی وی را برجسته کرده‌اند. در صورتی که او یک سیاستمدار تابع قانون و نماینده‌ای مردمی بود که سعی در اصلاح امور سیاسی و اجتماعی داشت. به همین دلیل هم روابط سیاسی و بیاناتی که در مجلس ایراد کرده مهمترین مواردی است که می‌بایست در پژوهش‌های جدید به آن توجه شود».

ططری معتقد است که «ما هنوز نتوانسته‌ایم، آیت‌الله مدرس را به عنوان یک چهره سیاسی و پارلمانی به جامعه معرفی کنیم. به ویژه باید توجه شود که نمایندگان مجلس که هر دوره حضور دارند تا چه اندازه نسبت به شخصیت آیت‌الله مدرس آگاهی دارند. شاید در مورد بخشی از شخصیت آیت‌الله مدرس را مطالبی شنیده باشند اما باید توجه داشت که اینها تا چه اندازه در مورد شخصیت پارلمانی و قانون‌مداری آیت‌الله مدرس مطالعه کرده‌اند؟ بنابراین چهره سیاسی آیت‌الله مدرس هنوز مستور مانده است».

منابع

[۱] مدرسی، علی، مدرس، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۶۶، صص ۴۵، ۴۶

[۲] شهید آیت الله مدرس به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸، صص۱۱، ۱۲.

[۳] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، امیرکبیر، ۱۳۵۷، ج۵، صص ۱۳۳ و ۱۳۵.