رتبه بیستم ایران در جراحی زیبایی در جهان و رتبه دوم در منطقه غرب آسیا، این پرسش تکراری را پیش رو می‌گذارد که چرا جراحی زیبایی در ایران به یک میل فزاینده تبدیل شده و آیا می‌توان این میل را مهار و مدیریت کرد؟

زیبایی و زیباتر به نظر رسیدن سبب شده آمار جراحی زیبایی در جهان افزایش یابد. نتایج تحقیقات انجمن بین‌المللی جراحی پلاستیک (ISAPS) در سال ۲۰۱۷ حاکی از این است که آمریکا با ۴ میلیون و ۲۱۷ هزار و ۸۶۲ عمل جراحی زیبایی در سال رتبه نخست، برزیل با ۲ میلیون ۵۲۴ هزار و ۱۱۵ رتبه دوم و ژاپن با یک میلیون و ۱۳۷ هزار و ۹۷۶ مورد عمل زیبایی رتبه سوم جهانی را به خود اختصاص داده است. اما ایران رتبه بیستم را با تعداد ۱۵۱ هزار و ۴۳۹ مورد به خود اختصاص داده است که در میان کشورهای خاورمیانه بعد از ترکیه، رتبه دوم محسوب می‌شود. همچنین بر اساس نتایج این گزارش، زنان با ۲۰ میلیون و ۳۶۲ هزار و ۶۵۵ تعداد،  بیشترین مخاطبان عمل‌های جراحی زیبایی در دنیا هستند که این امر حاکی از اهمیت بحث زیبایی و زیباتر به نظر رسیدن در میان زنان است.

در خصوص مساله زیبایی هر چند عوامل پرشمار و متعددی دخیلند، اما از مهمترین آنها می‌توان به مواردی از قبیل مصرف‌گرایی، تبلیغات رسانه‌ای، مُد و مواردی از این دست اشاره کرد. نتایج تحقیقی که توسط یسری محمودی، حسن محدثی گیلوایی و محمدباقر تاج الدین در سال ۱۳۹۶در مورد دلایل و پیامدهای جراحی‌های زیبایی زنان و مردان ساکن شهر تهران از طریق مصاحبه کیفی با ۲۷ زن  و ۱۵ مرد انجام شده، حاکی از این است که برای مردان حقارت و خودکم‌بینی و برای زنان ترس از طرد شدن و تصویر ذهنی منفی از مهمترین دلایل مبادرت افراد به جراحی زیبایی است. همچنین در این راستا نتایج تحقیقی که توسط یونس دانش با عنوان بررسی عوامل موثر بر گرایش به جراحی زیبایی بین دانشجویان دختر دانشگاه هرمزگان در سال ۱۳۹۵ انجام شده، حاکی از این است که دو متغیر فشار اجتماع و رضایت از زندگی ۸۰ درصد واریانس متغیر وابسته یعنی جراحی زیبایی را پیش‌بینی می‌کنند.

پیامدهای این نوع عمل‌های جراحی زیبایی قابل اغماض نیست. این پیامدها از بروز افسردگی، استرس و اضطراب گرفته تا رفتارهای وسواسی برای انجام عمل‌های زیبایی، تبعات بسیاری را به همراه می‌آورند.

در کنار این موارد باید به مرگ افراد حین عمل جراحی زیبایی نیز اشاره کرد که آخرین مورد از این نوع پیامدها مرگ دختر نخبه اهوازی در کلینیک پزشکی بوده است. دختری که به دنبال تزریق دارو برای عمل زیبایی به دست افراد غیرمتخصص در یکی از کلینیک‌های شهر اهواز دچار ایست قلبی تنفسی شد، تلاش کادر پزشکی برای نجات وی بی‌نتیجه ماند و دچار مرگ مغزی شد. هر چند اتفاقاتی از این دست کم نیست، اما موضوع جراحی زیبایی، تبعات و پیامدهای آن چندان مورد توجه اندیشمندان و سیاستگذاران در حوزه فرهنگی و سلامت قرار نگرفته و دستورالعمل‌ها و راهکارهای موثری در این زمینه اتخاذ نشده است؛ امری که با توجه به شرایط حال حاضر و اهمیت آن خصوصا در میان نسل جوان نیاز است مورد توجه قرار بگیرد.

نارضایتی از وضعیت موجود، تصویر بدنی منفی، کمال‌گرایی، اختلالات روانشناختی از قبیل بدریخت‌انگاری، نداشتن اعتماد به نفس و ... سبب می‌شود جوانان به جراحی‌های زیبایی مبادرت کنند.
اهمیت این بحث و لزوم توجه به ابعاد مختلف آن اعم از چرایی، پیامدها و راهکارها سبب شد پژوهشگر ایرنا با «سیدحسین نبوی» عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی و «اکرم سهرابی» روانشناس به گفت‌وگو بنشیند.

به خاطر یک مشت پرستیژ

دکتر نبوی پیرامون دلایل مختلف روی آوردن افراد به جراحی‌های زیبایی می‌گوید: «اگر فرض را بر این بگذاریم که ایران جزو ۲۰ کشور نخست در جراحی زیبایی است، یقیناً دلایل مختلف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در آن مهم است. از جمله دلایل فرهنگی می‌توان به کسب منزلت، جایگاه و پرستیژ اشاره کرد که افراد به نحوی از طریق زیباتر شدن و زیباتر به نظر رسیدن در صدد دست‌یابی بدان هستند. همچنین درآمدهای قابل توجهی که پزشکان و غیرپزشکان از این فرایند به‌دست می‌آورند، از جمله دلایل اقتصادی بسیار مهم است و در کنار این عوامل، باید به دلایل سیاسی نیز اشاره کرد. به این معنا که ممکن است انسان‌ها منزلت اجتماعی خود را در تقابل با معیارهای ترویجی جست‌وجو کرده و چه چیزی راحت‌تر از اینکه انسان‌ها از ابزار اندام و بدن استفاده کنند. بنابراین این دلایل دست به دست هم می‌دهند تا با افزایش تعداد جراحی‌های زیبایی روبرو باشیم».

اکرم سهرابی روان‌شناس نیز جراحی زیبایی را به عنوان یکی از شایع‌ترین اعمال جراحی در سطح جهان مطرح می‌کند که میزان استفاده و بهره‌مندی از آن نیز همچنان رو به افزایش است. از نظر او، با توجه به پیشرفت‌های علم پزشکی و وضعیت‌های روانی و شخصیتی متقاضیان، اقدام به این نوع اعمال در تمامی کشورها بیشتر شده است. این روان‌شناس، نارضایتی از وضعیت موجود، تصویر بدنی منفی، کمال‌گرایی، اختلالات روانشناختی از قبیل بدریخت‌انگاری، نداشتن اعتماد به نفس را از دلایل تمایل جوانان به این نوع جراحی‌های زیبایی می‌خواند.

جراحی شده‌ها به دنبال تأیید و پاداش

از نظر دکتر نبوی، برای انسان‌هایی که بدن خود را به دست جراحی می‌سپارند و حاضرند درد، رنج، اضطراب و استرس ناشی از آن را تحمل کنند، پیامدهای روانشناختی به وجود خواهد آمد. یعنی فرد به واسطه جراحی‌های زیبایی و به واسطه تغییراتی که در اندام و عمدتاً در صورت به عمل می‌آورد، در کوتاه‌مدت یک احساس خوب و پاداش روانی مناسبی را به‌دست می‌آورد که پس از مدتی این پاداش روانی کمتر و کمتر می‌شود و فرد به نحوی وسواسی با اندام و صورت خود رفتار می‌کند. برای مثال خانمی به جراحی زیبایی اقدام می‌کند و زیباتر می‌شود، در واقع او خودش را هر چه بیشتر با معیارهای زیبایی وفق می‌دهد اما این معیارها و این تعاریف که در دوره‌ها و زمان‌های مختلف تغییر می‌کنند، سبب می‌شود پس از مدتی احساس رضایت فرد به تدریج فروکش کند و شاید به عمل جراحی دیگری بینجامد: «خودآینه‌سانی» به تعبیر کولی، جامعه‌شناس آمریکایی در برخورد و واکنش دیگران حاصل می‌شود. در واقع ارزیابی که دیگران از فرد دارند، در تصویری که آن فرد از خود شکل می‌دهد و در نتیجه رفتارهای او تاثیر می‌گذارد. این امر در مورد تصویر بدنی صحت داد، به این معنا که همه افراد تصویری از خود و بدنشان دارند و وقتی آن تصویر را با ایده‌آل تبلیغ شده در رسانه و یا ایده‌آل موجود در جامعه مقایسه می‌کنند، ممکن است بر احساس رضایت یا نارضایتی آنها و در نتیجه رفتارهای بدنی آنها تاثیر بگذارد».

سهرابی نیز به پیامدهای این وضعیت اشاره دارد و تصریح می‌کند: «تکرار عمل‌های جراحی بر اثر نارضایتی یکی از مهمترین پیامدها است. از طرفی پس از عمل جراحی فرد ممکن است دچار نوعی افسردگی و اضطراب شود. اگرچه انتظار این است که بعد از عمل جراحی رضایت بیشتری حاصل شود اما گاه در برخی موارد احساس رضایت به نوعی احساس نارضایتی و در نتیجه تکرار عمل‌های جراحی و بروز احساسات منفی و افسردگی خود را نشان می‌دهد».

نقش سلبریتی‌ و رسانه‌ها در بازتعریف معیارهای زیبایی

دکتر نبوی درباره نقش سلبریتی‌ها و رسانه‌ها در بازتعریف معیارهای زیبایی معتقد است در دوره‌های مختلف معیارهای زیبایی‌شناختی مدام در حال تعریف و بازتعریف است و این طور نیست که حتی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت ثابت بماند. هر سلبریتی‌ اعم از بازیگر، ورزشکار، خواننده یا ... سعی می‌کند به نحوی از دیگران متفاوت باشد و از این رو آرایش و پوشش متفاوتی خواهد داشت تا بدین‌وسیله خود را متمایز از دیگران نشان دهد و با این کار رفته‌رفته مد جدیدی ایجاد می‌کند: «سلبریتی‌ها ابزاری برای منافع اقتصادی برخی شرکت‌ها و گروه‌های اقتصادی نیز هستند. آنها به عنوان یک واسطه و میانجی که کالاها و خدمات شرکت‌ها را تبلیغ کرده و به فروش می‌رسانند ظاهر می‌شوند و منافعی را از این طریق برای صاحبان شرکت‌ها به همراه می‌آورند». به گفته نبوی، سلبریتی‌ها مانند رهبران کاریزماتیک که ماکس وبر در نظریه‌های خود به آن پرداخته بود، از طریق قدرت، گیرایی و جذابیت، نقش و تاثیر تعیین‌کننده‌ای بر مخاطبان دارند. برخی از این سلبریتی‌ها ممکن است از خودشان رسانه‌ای داشته باشند یا برخی ممکن است وابسته به رسانه عمومی باشند و برخی در جاهای دیگر ظاهر می‌شوند و منافعی را برای حامیان خود فراهم می‌آورند. بنابراین سلبریتی‌ها که خودشان به عنوان سازوکار تاثیرگذار در جامعه توده‌ای عمل می‌کنند، به عنوان رهبران کاریزماتیک، قدرت فرهنگی مهیبی را ایجاد می‌کنند. این قدرت روی مخاطبانی که دارای استقلال فکری ضعیف‌تری هستند، تاثیر می‌گذارد. در واقع سلبریتی‌ها مدها و معیارهای زیبایی‌شناختی را ایجاد می‌کنند و پس از مدتی آنها را تغییر می‌دهند.
 

رسانه‌ و به ویژه سلبریتی‌ها معیارهای خود را به جامعه تحمیل می‌کنند و عموم افراد جامعه به ویژه اقشار و لایه‌هایی را که به لحاظ فکری، پختگی کمتری دارند مثل جوانان و نوجوانان تحت تاثیر قرار می‌دهند.
از طرفی تعدد رسانه‌ها بسیار است و در نتیجه کیفیت و تاثیرگذاری برنامه‌های این رسانه‌ها نیز رو به افزایش است. این امر، هم در مورد رسانه‌های رسمی و هم در مورد رسانه‌های غیررسمی صدق می‌کند به‌ گونه‌ای که شاید بتوان گفت نفوذ و تاثیرگذاری رسانه‌های غیررسمی به دلیل پرمخاطب بودن آنها بیش از رسانه‌های رسمی باشد. پس با توجه به اینکه رسانه‌ها در جامعه ما اهمیت فراوانی یافته‌اند و از نظر کمّی و کیفی فوق‌العاده قدرتمند شده‌اند، رفته‌رفته جامعه را از حالت سنتی خود خارج کرده و به جامعه توده‌ای تبدیل می‌کنند؛ یعنی با وجود اینکه در جامعه توده‌ای افراد تنها زندگی می‌کنند اما این تنهایی از طریق خود رسانه‌ها ممکن است به مخاطره بیفتد.
در چنین شرایطی رسانه‌ها و به ویژه سلبریتی‌ها که عناصر مهم رسانه‌ها هستند، معیارهای خود را به جامعه تحمیل می‌کنند و عموم افراد جامعه به ویژه اقشار و لایه‌هایی که به لحاظ فکری، پختگی کمتری دارند مثل جوانان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار می‌دهند: «این سلبریتی‌ها در مقام یک شخص مقدس در جامعه ظاهر می‌شوند و هر عملی که انجام می‌دهند یا هر سخنی را که به زبان می‌آورند مورد توجه مخاطبان قرار می‌گیرد. مخاطبان نیز هویت خود را در ارتباط با آن سلبریتی تعریف کرده و سعی می‌کنند خود را با آن فرد  هر چه بیشتر همانند و مشابه کنند. بنابراین در جامعه‌ای که رسانه‌ها اهمیت بسیار پیدا کرده، دیگر نهاد خانواده، آن اهمیت خود را از دست داده است».

به گفته نبوی، هر چند در سال‌های اخیر سعی شده بر عدالت جنسیتی توجه شود و نقش‌ها و مناصبی برای زنان در نظر گرفته شود، اما باز همچنان در بخش‌هایی شاهد روحیه مردسالاری و تبعیض جنسیتی هستیم که باعث می شود از زیبایی به عنوان ابزار و وسیله‌ای برای دست یافتن به آن موقعیت‌ها استفاده شود: «یادمان باشد که جامعه ما در حال گذار از حالت سنتی و پیشامدرن به سمت مدرن شدن و حتی پست‌مدرن شدن است و از این رو در چنین جامعه‌ای بدن و به قول کاترین حکیم سرمایه جنسی بیش از پیش به ابزاری برای دست یافتن به قدرت اجتماعی تبدیل می‌شود».

خانواده و جامعه، منجی قربانیان جراحی زیبایی

دکتر نبوی در خصوص راهکارهای موثر در مواجهه با این آسیب‌های اجتماعی تصریح می‌کند: «مدیریت رسانه‌ها و به ویژه سلبریتی‌ها و همراه با آن گنجاندن برنامه‌های پرمحتوا جهت آگاهی بخشی در رسانه‌ها و لحاظ کردن دروسی جذاب و علمی در منابع درسی دوره تحصیل، می‌تواند افراد جامعه و به ویژه جوانان و زنان را از غلتیدن به فرهنگ زیبایی‌های تصنعی، بر حذر دارد.» 

جراحی‌های زیبایی ممکن است ابتدا حس رضایت به فرد بدهد اما این حس در نهایت فروکش می‌کند.
 سهرابی نیز در این باره معتقد است: «همه چیز به خانواده برمی‌گردد. خانواده به عنوان اولین کانون تربیت کودک نقش مهمی در شکل‌گیری باورهای خودکارآمدی دارد. والدین به عنوان الگوی سالم، می‌توانند در انتقال آرمان‌های ارزشمند و نه آرمان‌های سطحی و ظاهری نقش بسیار مهمی داشته باشند. آن‌ها از طریق آموزش‌های تاب‌آوری می‌توانند سطح رضایت فرزندان را از خود بالا برده و از روی آوردن آن‌ها به انجام عمل‌های بی‌مورد خودداری کنند. به همین خاطر است که زوج‌های جوان باید سبک‌های فرزندپروری را یاد بگیرند تا بتوانند از تبعات برخی امور خودداری کنند. برای مثال خرید یک اسباب‌بازی یا عروسکی که می‌تواند الگوی فرزندان ما باشد اهمیتی بسیار دارد. بعد از خانواده نیز جامعه و مدرسه تاثیرگذارند زیرا آموزش‌هایی که در مدرسه داده می‌شود در احساس رضایت فرزندان از خود نقش دارد. افراد قبل از عمل جراحی باید به یک روان‌پزشک یا روان‌شناس مراجعه کنند و آگاه باشند که موضوعات روانشناسانه که آنها را آزار می‌دهد و ممکن است در نتیجه آن اموری نظیر جراحی زیبایی را انتخاب کنند، در حال درونی آنها تاثیرگذار نخواهد بود. همچنین افرادی که برای عمل جراحی زیبایی به کلینیک‌ها مراجعه می‌کنند، باید دقت لازم را داشته باشند برخی از کلینیک‌ها خدمات مناسبی ارایه نمی‌دهند و در نتیجه شاهد بروز برخی مشکلات و آسیب‌ها در افراد می‌شویم».