مینا اینانلو
 
 محمد سهیل‌سرو، پژوهشگر و تحلیل‌گر مسائل اجتماعی معتقد است اعتیاد زنان علاوه بر اینکه بر آسیب‌های زنانه دامن می‌زند، پویایی، تحرک و سرزندگی جامعه را نیز دچار اختلال می‌کند.

اعتیاد به مواد مخدر یکی از معضلات اصلی جامعه جهانی است. آمار رو به افزایش مصرف مواد مخدر در دنیای کنونی به گونه‌ای است که یکی از سم‌شناسان معروف دنیا به نام لودوینگ می‌گوید: «اگر غذا را مستثنی کنیم، هیچ ماده‌ای در روی زمین نیست که به اندازه مواد مخدر، چنین آسان وارد زندگی ملت‌ها شده باشد». ایران هم اگر چه در مقایسه جهانی از این نظر وضعیت بهتری دارد، اما با این حال باید اعتیاد را به واسطه انواع ناهنجاری‌هایش از آسیب‌زاترین و گسترده‌ترین معضلات هر جامعه قلمداد کرد. به گفته اسکندر مومنی، دبیر کل ستاد مبازره با مواد مخدر نرخ میانگین معتادان نسبت به جمعیت فعال، در کشور ما حدود ۵ و سه دهم درصد است، در حالی که متوسط این رقم در دنیا ۵ و نیم درصد است.

علاوه بر این، گزارش‌های ستاد مبارزه با مواد مخدر حاکی از افزایش اعتیاد در بین زنان است. طبق گزارش این ستاد، در سال ۹۰ زنان مصرف‌کننده مواد ۵ درصد کل معتادان هستند و این در حالی است که در سال ۹۵ تحقیقات ستاد نشان داد، ۱۰ درصد معتادان را زنان تشکیل می‌دهند و این یعنی طی پنج سال نسبت معتادان زن در کشور دو برابر بیشتر شده است.

دو برابر شدن سهم اعتیاد زنان، به دلیل پیامدهایش در سطح خرد و کلان، می‌تواند زنگ هشداری برای مسوولان باشد تا دلایل و عوامل زمینه‌ساز آن را واکاوی کرده و راه‌های پیشگیری از آن را اتخاذ نمایند. بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع و چرایی آن، پژوهشگر ایرنا با محمد سهیل سرو، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی و امیرمسعود امیر مظاهری، دانشیار گروه جامعه‌شناسی واحد تهران مرکز به گفت و گو نشست که مشروح آن را در ذیل می‌خوانید.

فقدان روابط عاطفی زوجین، از دلایل اعتیاد زنان

سهیل‌سرو در تشریح دلایل جامعه‌شناختی اعتیاد زنان گفت: اعتیاد مقوله‌ای است که در جامعه امروزی افزایش یافته و برای آن می‌توان دلایل درونی و بیرونی بسیار برشمرد. از عوامل روانشناسانه آن، می‌توان به احساس افسردگی در فرد اشاره کرد. ویژگی عاطفی در زنان راحت‌تر می‌تواند آنها را به سمت اعتیاد بکشاند.

وی گفت: جالب است که بدانید درصد زنان متاهلی که معتاد هستند، بیشتر از مجردین است. بنابراین یکی از دلایل اعتیاد زنان، فقدان روابط عاطفی بین زوجین و افسردگی‌های ناشی از آن است که در دل زندگی اتفاق می‌افتد.

سیگار کشیدن یا اعتیاد در بین زنان، در گذشته به عنوان امری نابهنجار تلقی می‌شد که مردم به فرد خصوصا زنی که اعتیاد داشت، به شکلی خاص نگاه می‌کردند، اما امروزه در رسانه‌ها ونمایش‌های خانوادگی، استعمال راحت سیگار در بین زنان، سبب شده این رفتار به نحوی به یک مد تبدیل شود

سهیل سرو ادامه داد: یکی دیگر از دلایل که در حیطه جامعه‌شناختی نیز قرار دارد، بحث تبدیل ناهنجاری‌ها به هنجارهای اجتماعی است. امری مثل سیگار کشیدن یا اعتیاد در بین زنان، در گذشته به عنوان امری نابهنجار تلقی می‌شد که مردم به فرد خصوصا زنی که اعتیاد داشت، به شکلی خاص نگاه می‌کردند، اما امروزه در رسانه‌ها و نمایش‌های خانوادگی، استعمال راحت سیگار در بین زنان، سبب شده این رفتار به نحوی به یک مد تبدیل شود. یعنی گویی سیگار نوعی مدگرایی است که با موضوع پارتی‌های شبانه که در فیلم‌ها نمایش داده می‌شود و یا در واقعیت اتفاق می‌افتد، تشدید می‌شود.

تمایل به شکستن کلیشه‌های جنسیتی

این استاد دانشگاه ادامه داد: از طرفی زنان و دختران در جامعه امروز در کلان شهرها به نحوی تمایل دارند که کلیشه‌های جنسیتی را بشکنند و تمایزهای خود را با مردان از بین ببرند و از بین بردن این نوع تمایزها را با انجام رفتارهایی که در گذشته خصوصیات مردانه محسوب می‌شد، نشان می‌دهند. همچنین می‌توان به نابسامانی‌های جامعه و تاثیرات آنها بر زندگی جوانان هم اشاره کرد. برای مثال نابسامانی‌هایی مانند تورم، فقر و محرومیت، بیکاری و... همه سبب می‌شود زندگی افراد و خصوصا جوانان دچار اختلال شود. برای مثال بیکار شوند و یا در ازدواج آنها تاخیر صورت بگیرد و در نتیجه چنین سرخوردگی‌ها و ناکامی‌هایی در زندگی سبب شود به اعتیاد دچار شوند.

سهیل‌سرو گفت: مصرف‌گرایی، ترویج فرهنگ مصرف و تبلیغ رسانه‌ها درباره اندام لاغر و زیبایی سبب می‌شود زنان برای داشتن بدن ایده‌ال، به انواع مواد مخدر و قرص‌ها روی آورند که متناسب با سیاست کشورهای غربی و رسانه‌های آنهاست. از طرفی محیط‌های ناسالم اجتماعی و عدم نظارت اجتماعی والدین از دیگر مواردی است که سبب می‌شود به مساله اعتیاد در بین جوانان خصوصا زنان دامن زده شود. برای مثال سکونت در حاشیه‌های شهر، دوستی با افراد ناباب و عضویت در خرده فرهنگ‌های بزهکار و ازدواج با فرد معتاد، همه دست به دست هم می‌دهد تا دیگر اعضای خانواده هم به این سو گرایش یابند.

تضعیف همبستگی اجتماعی در افزایش اعتیاد نقش داشته است

امیرمسعود امیر مظاهری، دانشیار گروه جامعه‌شناسی واحد تهران مرکز نیز در این رابطه گفت: اگر مطالعه دورکیم در زمینه خودکشی را بخوانیم، مشاهده می‌کنیم که این جامعه‌شناس علت افزایش خودکشی در مدت کوتاه را تضعیف انسجام و همبستگی اجتماعی می‌دانست. در خصوص اعتیاد هم سست شدن جایگاه و منزلت خانواده از یک سو و تضعیف انسجام و همبستگی اجتماعی در اثر مشکلات اقتصادی و همچنین پایین آمدن سرمایه اجتماعی از سوی دیگر در گرایش افراد به آن نقش داشته است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: مدرنیته و خصوصیات زندگی مدرن نیز اشکال جدیدی از اعتیاد را به همراه آورده که متفاوت از شکل سنتی آن است. این نوع از اعتیاد بیشتر در میان گروه دوستان و همسالان مشاهده می‌شود.

پیامدهای اعتیاد زنان در سطح خرد وکلان

درصد زنان متاهلی که معتاد هستند، بیشتر از مجردین است. بنابراین یکی از دلایل اعتیاد زنان، فقدان روابط عاطفی بین زوجین و افسردگی‌های ناشی از آن است که در دل زندگی اتفاق می‌افتد

سهیل‌سرو در خصوص پیامدهای اعتیاد در سطوح خرد و کلان گفت: اعتیاد در سطح خرد سبب می‌شود زنان مجرد در امر ازدواج دچار مشکل شوند و زنان متاهل، در زندگی خانوادگی خود دچار مشکل شوند و حتی زندگی آنها دچار از هم گسیختگی شده و به طلاق بینجامد. همچنین اعتیاد سبب طرد اجتماعی فرد معتاد می‌شود. برای مثال، خانواده، دوستان، اقوام و همکاران هر نوع  ارتباط، پیوندهای اجتماعی و عاطفی خود را با وی قطع کرده و این طرد اجتماعی، تنهایی و انزوای فرد معتاد را تشدید می‌کند.

وی افزود: از پیامدهای کلان اعتیاد خصوصا در بین زنان می‌توان به صدمه زدن به سرزندگی و نشاط جامعه اشاره کرد. زیرا خانواده یک اجتماع کوچک است که مادر خانواده بنیان اصلی آن را تشکیل می‌دهد و بیماری مادر و اعتیاد او سبب افسردگی او و دیگر اعضای خانواده و حتی سبب اعتیاد فرزندان می‌شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: از طرف دیگر افزایش جرایم، فساد و فسادهای فحشایی، تن فروشی و خودفروشی نتیجه اعتیاد زنان است. چون ممکن است فرد معتاد مسکن، دوستان، خانواده و شغل خود را از دست بدهد و برای معاش دست به سرقت بزند. همه این موارد پویایی و سرزندگی جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد و سبب ایجاد اختلال در کارکرد نظام اجتماعی می‌شود  و حتی مسائلی مانند پیری جمعیت که در نتیجه تاخیر در ازدواج و یا تجرد مطلق است، حاصل شود.

اجتماعی شدن ناقص فرزندان، زمینه‌ساز رفتارهای انحرافی

امیرمظاهری نیز در این خصوص گفت: پیامدهای اعتیاد در سطح خرد و کلان یک رابطه دیالکتیکی دارد. به این معنا که هم سطح خرد بر سطح کلان و هم سطح کلان بر سطح خرد اثر می‌گذارد. در سطح خرد مشکلاتی در نهاد خانواده، ارتباط زوجنین و رابطه والدین و فرزندان به وجود می‌آید؛ مبنی بر اینکه خود والدین ممکن است الگوی مناسبی برای فرزندان خود نباشند و ما شاهد نوعی اجتماعی شدن ناقص در بین فرزندان باشیم و در نتیجه این امر، زمینه‌ساز رفتارهای انحرافی در بیان آنها شود. این مسائل در سطح خرد بر ساخت اجتماعی در سطح کلان نیز تاثیر می‌گذارد. زیرا جامعه‌ای که از نیروی انسانی و ظرفیت آن می‌توانست استفاده کند، با بروز این مشکلات دیگر نمی‌تواند از چنین توانمندی‌هایی برخوردار شود. از طرفی در اثر اعتیاد انواع فساد، انحرافات و شبکه‌های روابط اجتماعی ناسالم به وجود می‌آید که مکانیزم‌های کنترل اجتماعی نظیر نیروی انتظامی را متوجه خود می‌کند که چنین امری هزینه‌های اجتماعی کنترل جرم را بالا می‌برد و می‌تواند تاثیرات خود را در شاخص‌های رفاه جامعه بگذارد.

راهکار چیست؟

سهیل‌سرو به راهکارهای موثر در این زمینه اشاره کرد و گفت: اگر نسل جوان کنجکاوی دارد و به نوعی می‌خواهد کلیشه‌های جنسیتی را از بین ببرد، باید برای او آگاه‌سازی نسبت به مواد مخدر اتفاق بیفتد. همچنین زنان باید به تبعات و پیامدهای امور تبلیغ شده در رسانه‌ها باشند و اگر می‌خواهند بدنی زیبا و لاغر داشته باشند، تحت تاثیر تبلیغات قرار نگیرند.

سیاست‌های نیروی انتظامی، دادگاه، مراکز ترک اعتیاد و مواردی از این دست کنترلی است. در حالی که تجربه نشان داده تنها کنترل و تنبیه نمی‌تواند روش مناسبی برای جلوگیری از این پدیده باشد

وی گفت: تقویت باورهای دینی یکی دیگر از راهکارهای موثر برای جلوگیری از اعتیاد است. زیرا فردی که از نظر روحی دچار تزلزل شده، ممکن است که برای کسب آرامش دست به هر کاری بزند. همچنین دقت در انتخاب همسر، محل سکونت، تعامل موثر والدین با فرزندان و نظارت کافی آنها همه از جمله راه حل‌هایی هستند که در سطح خرد می‌تواند اتفاق بیفتد.

وی گفت: در سطح کلان نیز می‌توان از حاکمیت انتظار داشت زمینه‌های اشتغال، مسکن و ازدواج جوانان را فراهم کند و تسهیلات ویژه‌ای در این زمینه در نظر بگیرد. قطعا جوانان وقتی شرایط اقتصادی و اجتماعی مساعدی داشته باشند، کمتر سرخورده شده و در نتیجه کمتر به رفتارهای بزهکارانه، مخرب و آسیب‌زا دست می‌زنند.

تنها کنترل و تنبیه جواب نمی‌دهد

امیرمظاهری نیز به راهکارهای موثر در این زمینه اشاره کرد و گفت: آنچه نهادها و سازمان‌ها بر روی آن برنامه‌ریزی کرده‌اند، سیاست‌های کنترلی است که از طریق نیروی انتظامی، دادگاه، مراکز ترک اعتیاد و مواردی از این دست انجام می‌شود. در حالی که تجربه نشان داده تنها کنترل و تنبیه نمی‌تواند روش مناسبی برای جلوگیری از این پدیده باشد.

وی ادامه داد: به نظر من باید پیشگیری اجتماعی تحقق یابد که منظور از آن آگاه‌سازی جامعه از پیامدهای این مساله روی فرزندان و خانواده است و این آگاه‌سازی می‌تواند از طریق رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی تحقق یابد.