تلاش برای حفظ اتحاد مسلمانان،‌ خاستگاه اندیشه عملی آیت‌الله صدر
 
 آیت‌الله صدرالدین صدر از مراجع پرآوازه تقلید در عصر معاصر و از حافظان میراث شیعه در حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت. این مرجع عالیقدر اتحاد و انسجام مسلمانان را لازمه همبستگی جامعه شیعی و مراقبت از آن را امری واجب برمی‌شمرد.

اسلام به خصوص مذهب شیعه، حوزه دین را فراگیر می داند به گونه ای که دین نیز طرز تلقی و شیوه نگرش فرد به همه امور زندگی را تحت تاثیر قرار می دهد. در واقع دیدگاه اسلام در مورد کنش مذهبی در مقابل دیدگاهی است که حوزه مذهب و قلمرو امور عبادی را متفاوت از حوزه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و قلمرو امور دنیوی می داند و برای دین حوزه محدودی در زندگی قائل است. همچنین روحانیت قلمرو گسترده ای برای مذهب قائل است، بنابراین نقش مجاهدان دینی در اسلام بسیار گسترده است. در میان روحانیون معاصر می توان به سیدصدرالدین صدر اشاره کرد. او از عالمان برجسته و مراجع بزرگی است که در فقه، اصول، رجال، شعر و تفسیر دستی توانا داشت. وی برای انجام رسالت الهی ‏اش رنج فراوان کشید. زمانی که رضاخان در پی متلاشی ‏کردن حوزه علمیه بود، آیت ‏الله صدر همراه یارانش سیدمحمدتقی ‏خوانساری‏ و آیت ‏الله سید محمد حجت، تدریس و سرپرستی حوزه علمیه را بر عهده داشت و در حفظ و توسعه حوزه کوشید.(۱)

سیر زندگی 

سید صدرالدین صدر در ‏۱۲۹۹ هجری در کاظمین دیده به ‏جهان گشود. دوران کودکی را در سامرا گذراند و ادبیات و ریاضیات را از استادان آن‏ دیار فرا گرفت. هنگامی که پدر بزرگوارش به کربلا هجرت کرد، او نیز به حریم ‏امام حسین(ع) منتقل شد و از محضر پدر و دیگر استادان این دیار بهره برد. سپس به سفارش پدر برای تکمیل تحصیلات، رهسپار نجف شد و از بزرگانی ‏چون آیت ‏الله ملا محمدکاظم خراسانی دانش آموخت. سید صدر در ‏۱۳۳۹ هجری رهسپار ایران شد و حدود۶ سال در جوار بارگاه ملکوتی علی ‏بن موسی ‏الرضا(ع) به تدریس پرداخت. در این مدت، علاوه ‏بر تدریس به موعظه و ارشاد مردم نیز همت گماشت. آن ایام با خشکسالی مصادف‏ بود و او توانست با اقدامات پیگیر و گردآوری اعانه از علماء و مردم نیکوکار، بسیاری از مستمندان را از خطر مرگ نجات بخشد. این فقیه پارسا، پس از مدتی به نجف رفت و در درس میرزا محمدحسین نائینی شرکت کرد، سپس به ایران بازگشت و در قم به تدریس و وعظ پرداخت. در یکی از این سال ها، هنگامی که برای زیارت به‏ مشهد مشرف شده بود به خواهش مومنان آن دیار پاسخ مثبت داد و در آن شهر اقامت‏ گزید و به تدریس و اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد پرداخت.(۲)

در آن زمان، موسس حوزه علمیه قم آیت ‏الله حاج شیخ عبدالکریم‏ حائری دوران کهنسالی را می گذراند و نگران آینده حوزه تازه تاسیس بود. او به منظور تقویت‏ حوزه علمیه قم و تامین آینده آن، گروهی را به مشهد مقدس‏ فرستاد تا از صدر برای اقامت در قم دعوت کنند. آن بزرگوار دعوت موسس‏ حوزه علمیه قم را اجابت کرد و رهسپار قم شد. فقیه بزرگ حریم رضوی، مورد عنایت‏ خاص آیت ‏الله حائری بود، علاوه بر تدریس ‏سطوح عالی از مشاوران وی شمرده می ‏شد و در امور حوزه نیز به یاری آنها می ‏شتافت.(۳)

تدریس و محافل علمی 

آیت ‏الله صدر یکی از مدرسان برجسته حوزه بود و شاگردان بسیار تربیت‏ کرد. او روزانه ۲ درس می ‏گفت و حدود ۴۰۰ تن از طلاب حوزه کوچک آن روز در درسش‏ شرکت می‏ کردند. آن بزرگوار هرگز به مرجعیت و زعامت‏ حوزه گرایش نداشت. هنگامی که آیت‏ الله حاج ‏آقا حسین بروجردی برای معالجه به تهران آمد، صدرنشین قله فقاهت که در آن‏ زمان رهبر حوزه علمیه قم به شمار می ‏آمد از وی خواست‏ به قم بیاید. پس از ورود ایشان، جایگاه نماز جماعت‏ خود در حرم مطهر حضرت معصومه(س) را به ‏آیت ‏الله بروجردی واگذار کرد و از ریاست ‏حوزه فاصله گرفت و به پشتیبانی گسترده ‏از فقیه بروجردی بسنده کرد. آیت‏ الله صدر پیوسته به فکر محرومان بود. موسسه ‏ها و صندوق هایی سامان داد تا به این گروه کمک شود. با آن موقعیت ممتازی که داشت ‏به خانه دیگران می ‏رفت و برای نیازمندان کمک هایی گرد می ‏آورد.(۴)

ساختن حجره‏ های فوقانی مدرسه دارالشفا، مرمت مسجد امام حسن عسکری(ع)، ساختن‏ آب انبار و چاه آب برای عموم، تامین هزینه انتقال برق به مسجد گوهرشاد، مرمت مدارس فیضیه، دارالشفا و مدرسه خان، تاسیس صندوق هایی جهت کمک به ‏محرومان و ... بخشی‏ از یادگارهای او به شمار می رود.

آثار علمی

آیت ‏الله صدر آثار ارزنده زیادی را از خود با یادگار گذاشت از جمله کتاب المهدی که در این اثر روایات اهل سنت درباره امام زمان(عج)گردآوری شده است. کتاب فصول تالیف آیت‏ الله شیخ محمدحسین اصفهانی از متون درسی حوزه علمیه بود اما به خاطر طولانی بودن، معمولا طلاب به خواندن‏ بخشی از آن اکتفاء می کردند، از این رو آیت الله صدر آن را تلخیص کرد تا به جای کتاب های ‏قوانین و فصول تدریس شود.(۵)

مختصر تاریخ اسلام، حاشیه عروه الوثقی، حاشیه وسیله النجاه، سفینه ‏النجاه، رساله در امر به معروف و نهی از منکر، رساله در تقیه، رساله‏ در حکم غساله، رساله در حج، رساله ‏ای درباره ازدواج، منظومه حج، منظومه ‏ای درباره روزه، رساله در حقوق زن، حاشیه کفایه الاصول، رساله‏ ای در اصول دین، رساله‏ ای در اثبات عدم تحریف قرآن، رساله در ردشبهات وهابیان، لواء محمد(۱۲ جلد)، مدینه العلم(۶ جلد) و دیوان ‏اشعار از جمله آثار آیت الله صدر به شمار می روند. او در کنار حاشیه بر کفایه الاصول و کتاب تاریخ اسلام، اشعار و قصاید آموزنده و سازنده در مراثی و مدایح اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را داشت و شعر و ادب او نشان می دهد که او کوچک‌ترین اعتنایی به مقامات ظاهری و وابستگی های دنیوی و مظاهر اعتباری ندارد. وی مرثیه ای در رثای حضرت زهرا(س) به عربی سروده است که حاکی از سوز دل عمیق و جانکاه او است. سید صدرالدین علاوه بر مقام بلند علمی در ادبیات ذوقی سرشار داشت و از همان اوان جوانی به داشتن نثری برجسته و نیز طبع شعری ممتاز شهرت یافت. سید صدرالدین از مدعیان تقریب مذاهب اسلامی بود و برخی کتاب های ارزشمند وی از جمله مجموعه ۱۲ جلدی «لواء الحمد» که درباره اصول، فروع، حکم، مواعظ، مناقب و فضایلی است و ائمه اطهار(ع) و دیگران از حضرت پیامبر(ص) روایت کرده‌اند، برای نیل به همین مقصود نگاشته شد.

وی در طول سال‌های اقامت در کربلا و نجف از طلایه داران نهضت ادبی عراق شمرده می‌شد و یادداشت‌ها و شعرهایش زینت‌بخش بهترین روزنامه‌ها و مجلات آن روزگار عراق بود. از جمله اشعار وی می‌توان به ابیاتی پر سوز و گداز اشاره کرد که در پی انهدام حرم ائمه بزرگوار مدفون در بقیع(ع) توسط وهابی‌ها سرود. این ابیات به سرعت محافل ادبی و مطبوعات معتبر عراق را در نوردید و چنان مورد استقبال و استفاده صدها شاعر و سخنران قرار گرفت که آتش احساسات مسلمانان علیه این اقدام نابخردانه سعودی‌ها را شعله‌ور ساخت و در نهایت دولت عراق از ترس شورش مردم انتشار مجدد آنها را در مطبوعات آن کشور ممنوع کرد.(۶)

سرانجام آیت الله صدر

سرانجام حوزه علمیه قم و جهان تشیع این‏ مجتهد بزرگ و مربی دلسوز را از دست داد و پیکر پاکش در بارگاه ‏منور حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. در قم، نجف، پاکستان، سوریه، لبنان،افریقا و ... مجالس عزا و بزرگداشت‏ برپا شد و از مقام مرجعیت و زعامت آن‏ فقید نامی تجلیل به عمل آمد. در فراق این فقیه پارسا، شاعران به زبان های فارسی و عربی شعرهای بسیاری سرودند.

منابع:

۱. آثار الحجه، محمد شریف رازی.

۲. اعلام الشیعه، شیخ آقابزرگ تهرانی.

۳. تاریخ قم، ناصرالشریعه.

۴. تاسیس الشیعه، سید حسن صدر.

۵. ترجمه المهدی، سید صدرالدین صدر.

۶. ریحانه الادب، چاپ اعلمی.