هلالی جغتایی یکی از بهترین غزل‌سرایان ایران در دوره تیموری به شمار می‌رفت که غزل‌های بسیار شیوا و نغزی از خود برجای گذاشت. همچنین مثنوی‌هایی همچون شاه و درویش، لیلی و مجنون و صفات العاشقین از شاهکارهای او به شمار می رود.

شناخت اندیشمندان و شاعران که سرمایه های فکری و فرهنگی یک ملت محسوب می شوند، موضوعی است که باید بدان توجه کرد تا بدان ترتیب، آنان را به نسل جوان معرفی کرد. ازجملۀ این شاعران بزرگ می توان به بدرالدین هلالی جغتایی استرآبادی شاعر توانا و مشهور پایان عهد تیموری اشاره کرد که با ذوق و استعداد هنری خود آثار بی‌بدیلی از خود به یادگار گذاشت.

زندگی‌نامه

بدرالدین هلالی استرآبادی مشهور به «هلالی جغتایی» در اواخر سده نهم و در استرآباد گرگان چشم به جهان گشود و در همان‌جا رشد یافت. نسب وی به ترکان جغتایی می‌رسد که به گرگان مهاجرت کرده بودند، نامش را در بعضی مآخذ نورالدین نوشته‌اند؛  اما بدرالدین صحیح‌تر است و گویا انتخاب تخلص «هلالی» هم از باب تناسب با نام شاعر بوده است. در دورۀ جوانی به سبب آوازه بلند ادب‌دوستی و شاعرنوازی وزیر تیموریان، «امیر علی‌شیر نوایی» به هرات رفت و خود را در سبک ملازمان امیر علیشیر نوایی قرار داد.

آثار و تالیفات

از جغتایی اشعاری در قالب غزل، قصیده، قطعات، رباعیات بر جای مانده است. البته شهرت او در غزل است. غزل ‌های لطیف، پرمضمون و خوش آهنگ  که مجموع آن نزدیک به ۲ هزار و ۸۰۰ بیت است. از دیگر برجسته ‌ترین آثار او می توان به مثنوی شاه و درویش (شاه و گدا) اشاره کرد که به زبان آلمانی نیز ترجمه شده ‌است. فضای کلی مثنوی شاه و درویش در مورد عشق بی‌ریای درویشی به شاهزاده‌ای است که هلالی آن را به نظم درآورده است. این مثنوی بیشتر سرشتی عرفانی و گرایش تند آموزشی دارد و گویای این باور است که مرزهای نابرابری اجتماعی را می‌توان از میان برداشت.

این چند بیت در صفت بزم از آن کتاب به شمار می رود:

شاه را میل سوی باده کشید / باده با دلبران ساده کشید
مجلس آراستند و می خوردند / می به آواز چنگ و نی خوردند
روی ساقی ز باده گل گل شد / غلغل شیشه صوت بلبل شد
شد لب گلرخان شراب‌آلود / همچو برگ گل گلاب آلود
عکس رخ در شراب افگندند / در شفق آفتاب افگندند

همچنین صفات‌العاشقین و لیلی و مجنون او نیز معروف است. مثنوی صفات العاشقین بر وزن خسرو و شیرین نظامی در هزار و ۲۳۷ بیت است. این مثنوی درون‌مایۀ عرفانی و اخلاقی دارد و دارای بیست باب است که با تأثیر از مخزن‌الاسرار نظامی سروده شده است و هر باب آن یک ویژگی معین آدمی را بازمی‌گوید و اندیشه‌های چشمگیری را عرضه می‌دارد. ابواب صفات العاشقین عبارتند از: عشق، صدق، وفا، خلق خوش، سخاوت، شجاعت، همت، احسان، تواضع، ادب، اجتناب از نابایسته‌ها، صبر، شکر، توکل قناعت، کم‌خواری، کم‌گویی، عزلت، توحید.

نمونه آثار

من کیستم تا هر زمان پیش نظر بینم ترا؟ گاهی گذر کن سوی من، تا در گذر بینم ترا افتاده بر خاک درت، خوش آنکه آیی بر سرم تو زیر پا بینی و من بالای سر بینم ترا یک بار بینم روی تو دل را چه سان تسکین دهم؟ تسکین نیابد، جان من، صد بار اگر بینم ترا از دیدنت بیخود شدم، بنشین ببالینم دمی تا چشم خود بگشایم و بار دگر بینم ترا گفتی که: هر کس یک نظر بیند مرا جان می دهد من هم بجان در خدمتم، گر یک نظر بینم ترا صد بار آیم سوی تو، تا آشنا گردی بمن هر بار از بار دگر بیگانه تر بینم ترا تا کی هلالی را چنین زین ماه می داری جدا؟ یارب! که ای چرخ فلک، زیر و زبر بینم ترا

در یکی دیگر از غزل‌های وی آمده است:
آرزومند توام، بنمای روی خویش را
ورنه از جانم برون کن آرزوی خویش را

جان در آن زلف است، کمتر شانه کن تا نگسلی
هم رگ جان مرا هم تار موی خویش را

خوبرو را خوی بد لایق نباشد، جان من
همچو روی خویش نیکو ساز خوی خویش را

چون به کویت خاک گشتم پایمالم ساختی
پایه بر گردون رساندی خاک کوی خویش را

آن نه شبنم بود ریزان وقت صبح از روی گل
گل ز شرمت ریخت بر خاک آبروی خویش را

مرده‌ام، عیسی دمی خواهم که یابم زندگی
همره باد صبا بفرست بوی خویش را

بارها گفتم هلالی، ترک خوبان کن ولی
هیچ تأثیری ندیدم گفتگوی خویش را

ویژگی و محتوی شعری

هلالی شاعری قوی ‌دست و بسیار چیره در ظرایف و ویژگی ‌های شعری است. عمده موفقیت او در هنر شاعری به سبب غزلیات پرسوز و گدازی است که در آن ‌ها «من» شاعر به بارزترین وجه نمایان شده است. خصیصه مهمی که در شعر هلالی موجود است و او را از متقدمان و متأخرانش متمایز می ‌کند، شور و درد خاصی است که در شعر او وجود دارد و زبان شعری او را نیز به ‌سوی نوعی سادگی و بی‌ تکلفی سوق داده است. همچنین تأثیر افکار و عقاید فلسفی در شعر هلالی اندک است؛ او شاعر عشق و دلدادگی به شمار می رود و بااینکه گاهی عشقش رنگی از عرفان و آسمان پیدا می ‌کند، اما غالب اوقات عشق او انسانی است و رنگ زمینی دارد. هلالی چندان در بند صنایع شعری و به ‌کارگیری آنها نیست؛ ازاین ‌رو صنایع لفظی و حتی معنوی در شعر او چندان وجود ندارد. شعر او به سادگی میل دارد و ایهام و ابهام از آن‌ گونه که در سبک عراقی و هندی وجود دارد در شعر او نقشی ندارد یا بسیار کم نقش دارد؛ غزلیاتی با ردیف ‌های ابتکاری، بدیع و زیبا در دیوان هلالی بسیار است. بیشتر غزل‌های هلالی حدود هفت بیت دارد. همچنین اغلب غزلیات او دارای ردیف فعلی است که این تطابق اجزا در بیت‌ها با دستور زبان معیار و رایج، اشعار او را گیراتر و دل‌نشین‌تر کرده است. او در غزلیات خود از شاعران بزرگی همچون حافظ، امیر خسرو دهلوی و سعدی تأثیر پذیرفته است.

به‌عنوان مثال:

هلالی:

 سعی کردم که شود یار ز اغیار جدا                     آن نشد عاقبت و من شدم از یار جدا

از من امروز جدا می‌شود آن یار عزیز                   همچون جانی که شود از تن بیمار جدا

امیر خسرو دهلوی:

ابر می‌بارد و من می‌شوم از یار جدا                      چون کنم دل به چنین روز ز دلدار جدا

ابر و باران و من و یار ستاده به وداع                     من جدا گریه‌کنان ابر جدا یار جدا

هلالی:

در خرابات مغان هوش مجویید ز ما                    همه مستیم در این میکده هشیار کجاست

حافظ:

هر که آمد به جهان نقش خرابی دارد                    در خرابات بگویید که هشیار کجاست

علاوه بر موارد گفته شده در خصوص ویژگی شعری هلالی باید گفت، اشعار وی به میزان قابل توجهی حاوی تصاویر بیانی است که با استفاده از عناصر صور خیال خلق شده‌اند. هنر هلالی در ساخت تشبیهات و استعارات، نو و بدیع است. بیشتر استفاده وی از صور خیال برای توصیف حال خود در برابر محبوب، توصیف زیبایی‌های محبوب و در پاره‌ای موارد، بیان مضامین دینی است. شاعر بیشتر از پدیده‌های طبیعی و تشخیص‌های انسان‌مدار بهره برده است. تشبیه خصوصا تشبیه حسی بسامد بالایی در شعر وی دارد. استعاره مصرحه، تشخیص، کنایه موصوف و مجاز مرسل نیز دارای بسامد هستند. بیشتر تصاویر شعری وی در باب توصیف معشوق یا یکی از خصوصیات ظاهری و اخلاقی اوست که با کمک مظاهر طبیعی خلق شده‌اند. نوآوری و هنر هلالی در استفاده از نیروی خیال در تشبیهات و کنایه‌های وی نمود بارزی دارد. (۱)

خاموشی

سرانجام این شاعر پرآوازه در ۹۳۶ هجری به دستور امیر عبیدالله خان ازبک به دلیل کینه شخصی به قتل رسید.

منابع

۱-برای اطلاع بیشتر در خصوص ویژگی شعری هلالی جغتایی ر. ک شاخص‌های محتوایی و بیانی شعر هلالی جغتایی در آینة صور خیال، نوشته فرهاد نادری، مهدی محقق، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون فارسی.