تحلیلگران و اندیشکده‌های غربی اعتقاد دارند عضویت ایران در «سازمان همکاری شانگهای» محرکی برای اعضای این سازمان است که در آینده همگام با دیدگاه‌های امنیتی و سیاسی، تمرکز بیشتری را بر تقویت مبادلات و روابط اقتصادی درون بلوکی داشته باشند.

رئیس جمهور کشورمان چند روز قبل همزمان با روز ملی صادرات در جلسه‌ای با جمعی از صادرکنندگان موفق کشور با تاکید بر اینکه باید تلاش کنیم این احساس در همه کشور نهادینه شود که در حال پیشرفت هستیم، گفت: سهم امروز ایران در تجارت منطقه و جهان متناسب با توان و ظرفیت‌های اقتصادی و تولیدی کشور نیست؛ چرا که در کشورهای مختلف و به ویژه در میان همسایگان تقاضا برای خرید کالا و استفاده از خدمات فنی و مهندسی ایرانی بسیار بالاست.

آیت‌الله رئیسی عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای را فرصت خوبی برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای منطقه دانست و بیان داشت: صادرکنندگان باید از فرصت اتصال ایران به زیرساخت‌های اقتصادی آسیا به نحو احسن استفاده کنند.

به طور قطع یکی از نخستین دستاوردهای سیاست خارجی که در همان هفته های نخست ریاست جمهوری آیت الله رئیسی رقم خورد پذیرش درخواست عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بود. این درخواست بیشتر از یک دهه قبل مطرح شده بود و به دلایل گوناگون داخلی و خارجی به نتیجه نرسید، اما در این دوره با توجه به تاکید دولت سیزدهم بر همکاری های منطقه ای و نگاه به شرق دولت، نهایی شد.

بسیاری از اندیشکده ها و تحلیلگران غربی به ارزیابی پیامدهای پیوستن ایران به این پیمان از جنبه های گوناگون سیاسی و اقتصادی پرداخته اند.

کاهش قدرت عمل کاخ سفید

از نظر سیاسی به نظر می رسد حضور ایران در سازمان همکاری‌ شانگهای، گزینه‌ها و قدرت عمل راهبردی ایالات‌متحده در خاورمیانه را محدود خواهد کرد. تحلیلگر اندیشکده «شورای سیاست خارجی آمریکا» اعتقاد دارد ورود ایران به سازمان همکاری شانگهای (SCO) به عنوان بلوک اورآسیایی که چین و روسیه رهبری آن را بر عهده دارند، پتانسیل بالایی برای محدود کردن اختیارات ایالات متحده، اسراییل و غرب در مقابله با خواسته‌های هسته‌ای و ارتقای جایگاه ایران در منطقه دارد. بر این اساس، حضور ایران در سازمان شانگهای که اعضا را برای همکاری در مسایل اقتصادی، فرهنگی و امنیتی تشویق می‌کند، در ادامه اخبار مربوط به حدود یک سال پیش مطرح شده است. خبرهایی مبنی بر اینکه پکن و تهران در حال توسعه یک توافقنامه اقتصادی و نظامی جدید هستند که به چین امکان می دهد جایگاه محکم تری در خاورمیانه داشته‌ باشد و همزمان به ایران نیز فرصت‌های اقتصادی و نظامی بالقوه‌ای می دهد تا از فشارهای آمریکا در امان بماند.

این اتاق فکر آمریکایی، عضویت تهران در این سازمان را در کنار توافق ۲۵ ساله میان تهران و پکن مورد بررسی قرار داده و نوشته است: چین قرار است ۴۰۰ میلیارد دلار در بخش انرژی و سایر بخش‌ های ایران سرمایه‌گذاری کند و در قبال آن از ایران نفت بخرد. همچنین دو کشور در زمینه «آموزش و تمرین‌ های مشترک، تحقیقات مشترک و تولید سلاح و اشتراک اطلاعات» نیز همکاری نزدیکی خواهند داشت. 

طبق این تحلیل، پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای به عنوان نهمین عضو پیمان پس از هند، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان نشان‌دهنده روابط رو به رشد تهران با چین و روسیه است. واشنگتن در سال‌های اخیر تحریم‌های شدید اقتصادی و مالی را علیه ایران در چارچوب کارزار «فشار حداکثری» ترامپ و سایر تحریم‌ها از طریق شورای امنیت سازمان‌ ملل متحد اعمال کرده‌ است. اکنون پس از این اقدام سازمان و با کاهش انزوای جهانی تهران، ورود به پیمان شانگهای، ایران را به عنوان یک بازیگر بین‌المللی قابل توجه مطرح می کند.

این گزارش تاکید دارد: ورود ایران به سازمان شانگهای نشان دهنده رد یکجانبه‌گرایی آمریکا نیز است به ویژه آنکه همه اعضای سازمان همکاری شانگهای آماده گسترش روابط اقتصادی خود با جمهوری اسلامی هستند. در این شرایط سوالات جدی برای کاخ سفید مطرح می شود که آیا پس از این تصمیم اعضای سازمان، چین و روسیه حاضر به همراهی با واشنگتن علیه تهران خواهند بود. به ویژه در زمانی که هر دو کشور قدرت آمریکا را رو به افول می بینند.

تقویت جنبه های اقتصادی 

برخی تحلیل ها نیز به موضوع عضویت ایران در پیمان شانگهای از نظر ابعاد و نتایج اقتصادی آن می نگرند. تارنمای خبری-تحلیلی «دیپلماسی مدرن» اعتقاد دارد اگرچه نگاه به شرق ایران به دلیل فشارهای آمریکا با پیوستن به سازمان همکاری شانگهای تقویت می شود اما همین اتفاق می تواند گزینه ای تازه برای نظم جهانی هم باشد.

طبق این تحلیل، عضویت در پیمان فوق مکملی برای امضای توافق اتحادیه اورآسیایی است که ایران آن را از سال ۲۰۱۹ به اجرا در آورد. این دو اقدام با ایجاد مناطق و تجارت آزاد میان اعضا می تواند منافع اقتصادی گسترده ای را برای ایران داشته باشد.

طبق نوشته این مرکز اروپایی، ایجاد یک مکانیسم مالی جایگزین سیستم غربی با پیوستن به پیمان تسهیل می شود ضمن آنکه به تهران در مدیریت فعالیت های اقتصادی آن کمک کند. خروج آمریکا از توافق برجام موجب شد تا مشکلات زیادی برای تهران ایجاد شود. با وجود تلاش های بین المللی کشورها قادر نشدند تاثیر تحریم های ثانویه آمریکا را کم کنند اما اکنون کشورها در چارچوب دو پیمان فوق قادر می شوند تبادلات درون گروهی خود را تقویت کنند.

به نوشته تارنمای اروپایی دیپلماسی مدرن، از طرف دیگر نقش مولفه های اقتصادی در سازمان شانگهای اگرچه تاکنون خیلی پررنگ نبوده است اما می توان گفت که همکاری امنیتی و سیاسی ایران در گروه می تواند همکاری اقتصادی نزدیک تر و بیشتر اعضا را به دنبال داشته باشد. عضویت ایران محرکی برای سازمان شانگهای خواهد بود تا از این به بعد به جای تمرکز صرف بر مباحث امنیتی و سیاسی به مسائلی فراتر هم بیاندیشد و  قدرت رایزنی خود را به عرصه های اقتصادی نیز تسری ببخشند و در عرصه های گوناگون مسئولیت های وسیع تری را بر عهده بگیرند.   

اندیشکده «امریکن اینترپرایز» نیز سازمان همکاری شانگهای را یک اتحاد اقتصادی و سیاسی دانست که چین رهبری آن را برعهده دارد؛ این اتاق فکر عضویت کامل ایران در پیمان را واجد منافع گوناگون اقتصادی برای تهران ارزیابی کرد. ضمن آنکه پذیرش ایران در این سازمان، همکاری نزدیکتر ایران و چین و برجسته‌تر شدن جایگاه چین در سطح بین‌المللی را هم به دنبال دارد.

تحلیلگر امریکن اینترپرایز همچنین  اعتقاد دارد عضویت ایران می تواند باعث افزایش روابط اقتصادی تهران-پکن شده و نه تنها واردات نفت چین از ایران را افزایش دهد بلکه محرکی برای تسریع در اجرای مشارکت راهبردی ۲۵ ساله دو کشور شود.

اندیشکده «شورای آتلانتیک» هم در این زمینه به همکاری و نزدیکی ایران، افغانستان و پاکستان با چین پرداخت و نوشت پذیرش کامل ایران در این سازمان، آن را به یک بلوک قدرتمندتر اقتصادی و سیاسی تبدیل می کند.

در این چارچوب موضوع بازسازی افغانستان و جایگاه پاکستان و ایران در تکمیل پروژه «یک جاده - یک کمربند» چین می تواند عرصه های اقتصادی این سازمان را پررنگ تر از قبل نماید. طبق نوشته این اتاق فکر غربی، ایران برای نخستین بار از زمان انقلاب اسلامی به یک نهاد چندجانبه منطقه ای پیوست که در راستای شعارهای ضدیکجانبه گرایی تهران قرار دارد. این حرکت همچنین توجه به ابعاد اقتصادی سازمان همکاری شانگهای از طریق افزایش سرمایه گذاری و تجرات با ایران به ویژه از سوی چین را برجسته می سازد. این موضوع ضعف بیشتر آمریکا را در دوره پس از خروج از افغانستان به نمایش می گذارد.