ثنایی مشهدی از جمله قصیده سرایان مشهور سده دهم و از بنیانگذران سبک هندی بود که آوازه شاعری او در اندک زمانی عراق، خراسان و هند را فرا گرفت.‌ مضـمون‌آفـرینی، تـمثیل و همچنین استقلال معنایی بیت از ویژگی‌های عمده اشعار او به شمار می‌رود.

بررسی حال و زندگی شاعران و ادیبان ایرانی در ادوار گذشته از مباحث بسیار شیرین و سودمند ادب پارسی است. این مهم به هر ترتیبی که باشد، نشانگر اوضاع و احوال اجتماعی، اخلاقی و به ویژه روشنگر تعصبات دینی و عصبیت های محلی و خصوصیات فطری مردم نواحی مختلف ایران در سده ها و اعصار پیشین است که به نوعی در شئون حیات معنوی، فرهنگی و ادبی اهالی این سامان متجلی بوده و از این رو حائز اهمیت فراوان است و برای دانش پژوهان و اربابان بصیرت نیز از جهات گوناگون آیینه عبرت تواند بود. از جمله شاعرانی که زندگی و شعرهایشان تاثیر بسیاری در حال و احوال مردم داشت، ثنایی مشهدی از قصیده سرایان مشهور سده دهم هجری‌ اسـت، بنا به گفته خودش در جوانی‌ شعر نمی گفته‌ و بعد بر اثر دیدن رویایی بـه شـاعری روی مـی آورد و در زمـانی کـوتاه آوازه شـاعری او سراسر ایران و همسایگان شرقی‌ را در می نوردد. درخصوص  زندگی‌ و شعر ثنایی تا امروز مقاله و تحقیق جـامعی صـورت نـگرفتـه اسـت، تنها «جمیله اعظمیان» در دایره‌ المعارف‌ اسلامی‌ ذیل مدخل ثنایی مشـهدی، مقالـه ای کـوتاه راجع به زندگی ثنایی مشهدی نوشته است.(۱)

زندگی نامه

خواجه حسین بن غیاث الدین مـحمد مشهدی متخلص به ثنایی٢ از قصیده‌ سرایان برجسته سده دهم هجری است. او در مشهد چشم به جهان گشود. شغل‌ پدرش‌ بـزازی‌ بـود و از طریـق ایـن شـغل جـزو تـوانگران روزگار خود به شمار می رفت. چـنانکه از مـقدمه دیوانـش بر می آید در جوانی‌ با وجود داشتن قریحه شاعری، شعر نمی گفت  اما بعدها براثر دیدن رویـایی بـه شـعر روی آورد  و آوازه شاعری او در اندک زمانی عراق، خراسان و هند را فرا گرفت.‌ سپس به دربار سلطان ابراهیم میرزا متخلص به‌ جاهی‌ پسر بـهرام مـیرزای صـفوی حاکم مشهد، رفت و تحت حمایت‌ او قرار گرفت.

دست نوشته ها

از آثار ثنایی مشهدی در کتابخانه های ایران، هند و پاکستان ۶۹ نـسخه خطی‌ موجود است. از این تعداد، ۱۸ دسـت نـوشـته دیـوان کـامـل، شــامل قـصـاید، غـزلیـات، مـقطعـات و رباعیات؛ ۶ دست نوشته اسکندرنامه؛ هفت‌ دست نوشته ساقی نامه؛ یک دسـت نوشـته منشات و بقیه اشعار پراکنده‌ ای‌ است‌ که در جنگ ها، سفینه ها و مجموعه ها آمده اسـت.(۲)

دیوان‌ اشعار او مشتمل بر قـصاید، غـزلیات، مقطعات و رباعیات است. قالب شعری عمده اشعار حیکم ثنـایی مشـهدی قصـیده اسـت و همچنـین در ایـن‌ قصاید ویژگی های زبانی، ادبی و فکری حکیم‌ بیشتر نمود دارند. شمار قصاید ۷۶ قـصیده اسـت که بلندترین آنها ۵۷ بـیت‌ و کـوتاه ترین آنها ۱۱‌ بیت‌ دارد و در مجموع ۲ هزار و ۲۱۸ بیـت اسـت. همـه ایـن‌ قصـاید در بحرهای مشهور ادب فارسی سروده شده اند و هیچ تـلاش خـاصی‌ از طـرف شـاعر در امتحـان بحور جدید و مشکل مشاهده نمی شود. اسـتفاده‌ از ردیف هـای اسـمی از خصوصـیات شعر سبک هندی و از علل توسعه خیال در شعر اسـت‌ زیرا شـاعر ناچـار می شـود در هـر بیت‌ تصویری‌ بسازد که‌ به نوعی با ردیف‌ ارتباط داشته بـاشد.

قـصیده هـای ثنایی را از نظر موضوع به سه دسته منقبـت، مـدحی‌ و وصـفی می توان تقسیم کرد. ثـنایی در ۹ قصیده با بیانی‌ ادبی‌ به‌ ذکر فضایل‌ و مقام‌ والای معصومان امام علـی(ع)، حضرت زهرا(س)، امـام رضـا(ع) و امـام زمان(عج) پرداخته و ارادت و عشق خود را بـه آنان ابراز داشته است.

ثنایی ۷۳ غـزل دارد که آنها نیز در بحور مشهور شعر فارسی سروده شده است. همچنین مقطعاتش شامل ۲۲ قطعه و رباعیاتش ۱۳۷ رباعی است.

ویژگی های سبکی

با توجه به تقسیم بندی های مشهور سبک های شعر فارسی، شعر ثنایی مـشـهدی کــه‌ محصـول سده دهم است، جزو سـبک بـینابین یا حد وسـط عـراقی و هـنـدی قـرار مـی گیـرد و تـعریـف می شود. در این سده ۲ جریان شعری یکی شعر لطیف، فصیح و روان بابا فغانی‌ وجود دارد و دیگر مکتب وقوع  ثنایی از شیوه بابا فـغانی کـه سـرانجام بـه سـبک هندی منجر شـد، پیروی کـرده است. بدین لحاظ ویژگی های نخسـتین سـبک هنـدی‌ ماننـد الفاظ غریب دقیق و دقت معانی در شـعر او دیـده می شـود. چـنانکـه تـذکره نویسان معتقدند که هیچ یک از شاعران آن دوره و حـتی مـتاخرین آنـها در فـصاحت‌ و عـذوبت‌ زبـان و ابداع معانی غریب و نکات دقیق هم ردیف ثنایی نیستند. برخی هم بـر او عیب گرفته اند و اشعارش را بی معنا تلقی کرده اند و معتقدند که‌ در اشعارش مـعانی بلندی همچون توحید، موعظه‌ و معارف‌ وجود ندارد و علامت عامیگری در ساقی نامه اش مشـخص است.(۳)

خلاف قصیده‌ سرایان پیشین نازک کاری ها و تخیلات دقیقی کـه خـاص غزل است در قصـیده به ویژه قصیده های مدحی آورده و مضمون‌ سازی ها و نکته‌ پردازی ها سبب دلپذیر شدن شعرش شده‌ است.

ویژگی های‌ زبانی‌

برخی از واژه ها، ترکیب ها و عبارت هایی که در سبک عراقی بسیار کـم‌ بـسامد اسـت‌ یـا اصـلا به کــار نـمی رود و در ســـبک هنــدی رواج مــی یابــد، در شــعر ثنــایی دیــده‌ می شــود.‌ منقل، عینک، التهاب، حباب، دخان، طناب و...همچنین از همین زمان است که‌ شـماری‌ واژه‌ های عامیانه یا غیر ادبی نیز به شعر فارسی راه مـی یابــد کـه برخـی‌ از آنهـا در دیـوان ثنایی مشاهده می شود.(۴)

چـــون نگــریم کـــه ابــر کشــته مــن‌ خشـــک‌ دامـــن‌ تـــر از دخـــان برخاســـت

ویژگی های دستوری کهن

از سده دهم به بعد به تـدریج، شـعر در مـیان عوام‌ و پیشه‌ وران رواج یافـت و نیـز ارتبـاط بـا شعر شـاعران بـزرگ پیشین کم شد. شاید بـه همـین دلیـل اسـت کـه پـاره ای از غلط هـای دستوری‌ را در شعر برخی از شاعران‌ راه‌ یافت. در شعر ثنایی نـیز، هـر چـند بسیار نـادر، این نکته دیده می شود.

آنـکه دی چـاک زدی سـینه به تیغ سـتمم در پــیم اینــک بــا چــاک گریبــان‌ گــردد/ بهر تعظیم تــو از جــای زمـین جنبیـدی گر بـه دامـان ننهـادیش دلـم

ویژگی های ادبی

یکی از ویژگـی های شـعر سـبک هندی که می توان‌ آن‌ را بـارزترین‌ دانسـت، سـاختار بیـت آن است، بدین ترتیب کـه مـیان ۲ مـصراع رابطه تشبیهی برقرار است. در شعر او پی بردن به رابطه معنایی میان ۲ مـصراع، بـرخلاف بـرخی از شعرهای شاعران سبک هنـدی، دشـوار نیسـت و ایـن بـر زیبـایی تمثیل افزوده است.

چرخ‌ از محیط رای تو خـود را بـرون ندید نقطه ز خـط دایـره کـی بـر کـران نشسـت

مضمون یابی، تشبیه، تلمیح‌، تشخیص و تصـویرهای پارادوکسـی بیشـتر مــورد تـوجه شاعران سبک هندی قرار گرفته است و این ویژگـی ها را نـیـز در شــعر ثنـایی مشـهدی می بینیم. از دیگر آرایه های ادبی سـبک هـندی استعاره‌ های‌ نو است که بندرت در شعر ثنایی‌ دیده‌ می شود. مضمون یابی که یکـی از عـناصر مهم سبک هندی‌ است‌ در شعر ثنایی بسامد بـالایی دارد، هـر چند این عنصر در سـبک های پیشـین بی سابقه نیست اما در شعر ثـنایی‌ که‌ پیشاهنگ ســبک هـندی است با عنصر خیال تـوأم اسـت‌ و شعر ثنایی را به سبک هندی نزدیک می کند.(۵)

صبح اگر نه زعفـران خـورده زمـهـر از چــه رو هر سـر مـوی‌ بـر تــنش خـنـده زعـفـران زنـد 

مـنابع

١.آتشکده آذر(١٣٣٧)، آذربیگدلی ،لطفعلی‌ بیگ‌ به‌ اهتمام سیدجعفر شهیدی، تهران؛ موسسه نشر کـتاب

٢.تـاریخ ادبـیات در ایران (١٣٧٨)، صفا، ذبیح‌ الله‌، تهران‌: فردوس.

٣.تاریخ زبان فارسی (١٣٧٧)، ناتل خانلزی، پرویز، تهران: فردوس.

٤.تذکره میخانه (١٣٧٥)، فـخرالزمانی‌، عـبدالنبی‌، بـه کوشش احمد گلچین معانی، تهران: اقبال

٥.ثنایی مشهدی، حسین، دیوان اشعار، نسخه خـطی‌ مـدرسه‌ عالی مطهری (سپهسالار)، شماره ٣٧٥.