فطرت مشهدی یکی از شاعران پارسی‌گوی سده یازدهم به شمار می‌رفت که در ترتیب محافل ادبی و رواج زبان و ادب فارسی در هند، نقش مهمی ایفا کرد. از فطرت دیوان ارزشمندی به سبک هندی و آثار دیگر از جمله سفینه فطرت، گلشن فطرت و منثورات فطرت به یادگار مانده است.

شمار بسیار شاعران و توسعۀ بیش از پیش شعر فارسی در شبه قاره هندوستان از ویژگی‌های اصـلی ادبیّات فارسی در سده یازدهم و دوازدهم هجری است. شاعران و نویسندگان بسیاری در طلـب مال، مقام، تکریم و رفاه به هند رفتند و سبب گسترش شعر فارسی و فرهنگ ایرانـی در آن سامان شدند. از جملۀ این شاعران، فطرت مشهدی شاعر برجستۀ نیمۀ دوم سده یازدهم هجری و خالق آثار منظوم و منثور ارزشمند است. جستجوی دقیق در احوال و آثار او نقش و جایگاه ممتاز وی را در میان شاعران هم عصر روشن می کند. پژوهش های انجام گرفته درباره زندگی و آثار او بسیار اندک است. در ادامه به گوشه ای از زندگی نامه وی خواهیم پرداخت.

زندگی‌نامه و تحصیلات

میر معزّالدین محمّد بن فخرا موسوی معروف به فطرت مشهدی در ۱۰۵۰ هجری در مشهد دیده به جهان گشود. فطرت مشهدی نیز در اشاره به سال تولدش از ماده تاریخی افضل اهل زمانه بهره می‌گیرد که بر اساس شمار حروف ابجد همان ۱۰۵۰ است. وی پس از تحصیل علوم نزد پدربزرگ خود، راهی اصفهان شده و ۱۰ سال در حوزه‌ درس آقا حسین خوانساری به کسب علوم پرداخت و پس از آن راه هند را در پیش گرفت و تا پایان عمر نیز در هندوستان ساکن بود. در هند در دربار عالمگیر اورنگ‌زیب صاحب مقام شد و به خواست او با دختر شاهنوازخان از شاهزادگان صفوی ازدواج کرد و به این ترتیب وارد حلقه نزدیکان به دربار شد.

فضل، هنر، لیاقت و کاردانی فطرت و همچنین خویشاوندی نزدیک او با اورنگ زیب، اسـباب ترقّی وی در مناصب حکومتی را فراهم ساخت. ابتدا در پتنه(عظیم آباد) و بهار به مقام بالای دیوانی رسید. طولی نکشید که با بزرگ امیّدخان، ناظم پتنه و فرزند امیرالامراء شایسته خان دچار اختلاف شد و هر یک از دیگری شکوه نامه ها به پادشـاه نوشـتند. پادشـاه در سـال سـی و دوم سلطنت خود به تاریخ ۱۰۹۹ هجری فطرت را به حضور خواند و به او لقب موسوی خان داد و به جای معتمدخان به «دیوانی تن» برگزید. یک سال بعد شاعر به جای حاجی شفیعخان به «دیوانی دکن» که معادل مقام وزارت بود، نائل شد. وی علاوه بر این به منصب هزاری و سه هزاری نیز سرافراز گشته بود. فطرت در سفینۀ خود به داشتن مناصب دولتی و حضور در جنگ های محلّی اشاره کرده است. (۱)

ورود به عرصه شعر

فطرت مشهدی در شعر تخلص‌های موسوی، مُعِز و فطرت را برای خود برگزیده و به سبک هندی شعر می‌گفته ‌است. از این شاعر دیوانی شامل هزار و ۶۰۰ بیت به جای مانده که نسخه‌هایی از آنها در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران مشتمل بر غزلیات، مفردات، رباعیات و قصایدی در مدح امام علی بن موسی الرضا (ع) و حضرت علی(ع) موجود است. همچنین وی چندین کتاب در عرصه شعر از خود بر جای گذاشته که از جمله آنها می‌توان به مثنوی بنارس(شامل ۱۰۴ بیت شعر در قالب مثنوی)، سفینه فطرت، گلشن فطرت، شعر، بیاض و منثورات فطرت(که با نام منشأت نیز شناخته می‌شود و به نثر است)، شعر ریخته(که به زبان اردو سروده شده‌است) و ردیف‌الاشعار(که مجموعه‌ای از اشعار ۲۰۰ شاعر معاصر و متقدم فطرت در آن جمع‌آوری شده‌است) اشاره کرد. از کتاب سفینه فطرت، یک نسخه خطی در کتابخانه مجلس موجود است.

سبک و زبان فطرت

بدیهی است که آشنایی با افق، اندیشه و سبک یک شاعر یا نویسنده بدون شناخت اوضاع سیاسی، اجتماعی، ادبی آن عصر امکان پذیر نیست. اگر بخش فعال و عمر ادبی فطرت را در نیمه دوم سده یازدهم هجری قلمداد نماییم باید به این نکته اشاره کرد که فطرت در زمان اوج سبک هندی می زیسته و صحت این ادعا از بلندی ابیات دلنشین و آتشین او به خوبی پیداست. همزمانی او با صائب نیز نشانگر این نکته است که شعر سبک هندی در این زمان دوره کمال و بلوغ خویش را می گذرانده و هنوز به انحطاط کشیده نشده است.(۲)

همان گونه که گفته شد، سبک شعری فطرت، هندی است که در میان اشعار او با ابراز احساسات عاشقانه، مضمون آفرینی های بدیع و خیال پردازی های تازه، تجربیات روزمره زندگی و صور خیال مربوط به این دوره ادبی نمود می کند. غزلیاتش سراسر حکمت و اندرز است که نشان از تسلط و اشراف او به علوم مختلف به ویژه فرهنگ قرآن و قصص انبیا و مباحث اساطیری و تاریخی دارد.

چاشنی عرفان به همراه واژه های تراش خورده ذوق سلیم و خداداد او را در ردیف شاعران سرآمد سبک هندی قرار می دهد. وی با تخیل کم نظیرش صور خیال را به زیبایی و با الفاظی جذاب در لابه لای اشعارش به تصویر کشیده که حاکی از جهان آرمانی آکنده از نیکی، پاکی، ایمان و صفای او است. از قصاید مدحی اش علی الخصوص مدح حضرت علی(ع)، بر می آید که وی شیعه بوده و به اهل بیت ارادت داشته است.

همچنین از جمله ویژگی های غزل این شاعر نامدار، آوردن واژه ها و ترکیباتی است که به لحاظ سبک شناختی حائز اهمیت و بسیار نزدیک به اصطلاحات زبان روز است. از دیگر ویژگی های سبکی شعر فطرت مشهدی، تکرار قافیه است که در شعر شاعران سبک هندی به وفور یافت می شود. همچنین ظرافت های خاص سبک هندی به همراه مضامین بسیار باریک و دلنشین نیز در شعر فطرت فراوان به چشم می خورد. (۳) آثار باقیمانده از فطرت مشهدی گواه این واقعیت است که او شاعر و نویسنده ای توانمند بوده است. هنرنمایی های او در ایجاد انواع صور خیال و موسیقی لطیف شعر و تناسب این موسیقی با موضوع، شعر او را لطیف و دلنشین ساخته است. فطرت علاوه بر توانایی در سرودن اشعار از برخی علوم زمانه همچون نجوم، موسیقی، اخلاقیات و عرفان نیز بهره مند بود.

خاموشی:

سرانجام این شاعر خوش ذوق در ۱۱۰۱ هجری در دکن دیده از جهان فروبست  و در همانجا به خاک سپرده شد. در ادامه به یکی از اشعار وی اشاره می کنیم.

از بس که تهی کرده‌ام از شوق تو قالباشکی که برون آیدم از دیده حباب است                  کاسه گر خالی بود از کاسهٔ دریوزه به شعر بی‌معنی به از معنی ز مردم بردن است

در فراقت داغِ دل تنها نمی‌پوشد سیاه بی‌رخت رنگ قبای شعله هم خاکستریست              جای یک زخم دگر در همه اعضایم نیست بعد از این تیغ بینداز و نمکدان بردار

بحر و کان را نارسا افتاد استعداد فیض گوهر، آب دیده و یاقوت، خونِ دل نشد                  نهال بی‌شعوری‌ها فراست بار می‌آرد به بیداری کشد انجامِ خواب آهسته‌آهسته

منابع:

۱- جستجو در احوال و ضرورت تصحیح انتقادی دیوان فطرت مشهدی، نوشته رحمان ذبیحی، رحیم هادی انداب جدید، مجله تاریخ ادبیات، دوره ۸، شماره ۱ - شماره پیاپی ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۵، ص۱۳۵

۲- .  دیوان فطرت مشهدی، مجتبی طاووسی، فصلنامه ویژه پژوهشهای ادبی و متن شناختی، دوره ۱۱، شماره ۵۳ - شماره پیاپی ۵۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۲، صفحه ۱۷۹-۲۰۰

۳- همان