غلامحسین مصاحب پدر علم ریاضیات جدید شناخته می‌شود که به اعتراف بسیاری از صاحبنظران، اندیشه‌ها و آثار وی به دلیل دقت نظرش در فراگیری و انتقال دانش، کم‌نظیر است. پژوهش، میدانی بود که او برای ارایه یافته ها راه ورود هر تردیدی را می‌بست و تا حصول نتیجه نسبت به علنی کردن آن اقدام نمی‌کرد.

معلمان بزرگ فقط افرادی نیستند که به کلاس و مدرسه و پرورش مستقیم شاگردان خوب مشغول باشند، آموزگارانی نیز وجود دارند که اگرچه چندان کلاس داری نکرده اند اما یک تنه جریانی را در علم،‌ آموزش و به طور کلی در تعلیم و تربیت به وجود آورده اند و از این رهگذر در پرورش و آموزش هزاران دانش آموز، دانشجو یا معلم و استاد سهیم شده اند و بدین طریق تاثیری بزرگ بر جامعه خود نهاده اند. غلامحسین مصاحب را باید یکی از این گونه معلمان انگشت شمار ایران به حساب آورد؛ بزرگ مردی که البته در دارالمعلمین درس خواند و معلم شد. اگر به مصاحب لقب علامه هم داده شود، پربیراه نیست زیرا او نه تنها ریاضی دان برجسته ای بود به زبان های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی در حد کمال مسلط بود و به زبان های آلمانی و روسی نیز در حد استفاده از متون علمی آشنایی داشت و در علوم منقول و علوم عربی هم تبحر داشت. بی جهت نیست که قرعه تألیف نخستین دایرالمعارف فارسی به شیوه نوین به نام او در آمد.(۱)

دانشنامه نویسی نقطه عطف حیات فکری انسان

دانشنامه‌نویسی را بسیاری از صاحب‌نظران یکی از نقطه‌های عطف حیات فکری انسان ارزیابی می‌کنند. تدوین دانشنامه‌ها پاسخ به نیاز جامعه برای تکامل فرهنگی و معنوی است. در میان کارهایی که غلامحسین مصاحب انجام داد، سرپرستی دائره‌المعارف جایگاهی ویژه دارد. او در جریان این کار بزرگ که چند دهه طول کشید، مفاهیم، ارزش‌ها و شیوه‌های تازه‌ای در پژوهش و نشر کتاب به فرهنگ ایران افزود. جامعه‌ای پویا همواره با پرسش‌های تازه‌ای روبرو است. جامعه‌ای که پاسخ تمام پرسش‌های احتمالی را در احکامی از پیش مشخص شده خلاصه و محدود می‌کند، راه را بر پویندگی و پیشرفت بسته است. عصر روشنگری انسان مدرن را پرسنده و جوینده‌ای می‌داند که دنبال دانشی متکی بر عقلانیت و اصول علمی باشد.

برخی معتقدند که زبان فارسی پیش از دائره‌المعارف مصاحب اثری هم‌تراز که با معیارهای غلامحسین مصاحب علمی و بر پایه دانش امروز تدوین شده باشد، سراغ ندارد. از این منظر آثاری چون فرهنگ نفیسی و لغت‌نامه دهخدا نیز با وجود جایگاه مهمی که در فرهنگ معاصر ایران دارند به معنای واقعی و امروزی کلمه دانشنامه نیستند. این کتاب‌ها جنبه‌های با ارزش فراوان دارند اما از عهده انجام وظایفی که دنیای مدرن برای دانشنامه تعریف می‌کنند، برنمی‌آیند.  آنچه تمام صاحب‌نظران بر سر آن اتفاق نظر دارند این نکته است که دانشنامه‌نویسی علمی با مصاحب آغاز شده و دائره‌المعارفی که زیر نظر او تدوین شد، به لحاظ پایبندی بر اصول پذیرفته شده بین‌المللی دانش امروز قابل قیاس با هیچ کتاب پیش از آن نیست.

اگر تعریف‌های دوران جدید از دانشنامه ملاک باشد، دائره‌المعارف مصاحب کاربردی ترین کتابی است که در این زمینه به فارسی تالیف شده است. برخلاف تفصیل بیش از نیاز برخی از مقاله‌ها در بعضی از آثار مشابه در جلد نخست دائره‌المعارف، هر یک از مقاله‌ها به طور متوسط ۱۰ سطر و در جلد دوم پانزده سطر بیشتر نیستند.(۲)

انتشار دائره‌المعارف مصاحب که در سه جلد تنظیم شده، نزدیک به ۴۰ سال طول کشید. شروع تالیف دائره‌المعارف به اواسط دهه‌ ۳۰ خورشیدی بازمی‌گردد. این اثر به پیشنهاد و با پیگیری محمد صنعتی‌زاده بنیان گرفت که چند سال پیش از آن موسسه انتشارات فرانکلین را در ایران تاسیس کرده بود. صنعتی‌زاده پس از جستجوی فراوان، مصاحب را برای سرپرستی این کار عظیم انتخاب کرد. نخستین جلد کتاب (از حرف الف تا س) در ۱۳۴۵ خورشیدی منتشر شد. چند سال بعد با تغییر مدیریت موسسه فرانکلین درگیری‌های مصاحب سخت‌گیر با ناشر به قطع همکاری او با دائره‌المعارف انجامید.

بنای عظیمی که محتاج مراقبت است

مصاحب پیش از ترک سرپرستی دائره‌المعارف کارهای اصلی را به انجام رساند و پایه‌ها و اساس کار را مشخص کرد. جلد دوم که حدود ۱۰سال پس از جلد اول انتشار یافت، تقریبا بر همان مبنایی شکل گرفت که مصاحب می‌خواست. محمود، برادر غلامحسین مصاحب که از ابتدای کار همراه با احمد آرام از معاونان و همکاران ارشد او بود، می‌گوید: در جلد سوم «عبارت پردازی و تعارف زیاد شد و اغلاط زیادی هم در آن راه یافت.» او می‌افزاید: «پیش از چاپ جلد سوم که در حقیقت بخش دوم جلد دوم و قسمت پایانی کتاب است «در مقالات حرف "م" چهار هزار و هشتصد غلط پیدا کردم.»

 به علت چهار دهه‌ای که میان چاپ بخش اول و آخر دائره‌المعارف فاصله افتاده، طبیعی است که بسیاری از مطالب آن محتاج ویرایشی تازه باشد. بسیاری از اشخاص که در این کتاب از آنها نام برده شده، دیگر زنده نیستند، نام بسیاری از خیابان‌ها، شهرها و مکان‌ها تغییر کرده و در این کتاب از کشورهایی چون یوگسلاوی یا آلمان شرقی صحبت شده که دیگر وجود ندارند.

تالیف دائره‌المعارف کاری نیست که یکبار انجام و تمام شود. این اثر مانند آثار مشابه محتاج بازبینی و ویرایش است، گرچه بعضی از دست‌اندرکاران معتقدند اگر بازچاپ این کتاب وابسته به ویرایش آن شود، ممکن است ۴۰ سال دیگر بگذرد.(۳)

کتابی فراتر از یک دانشنامه

دائرالمعارف مصاحب، سوای محتوایش که دقت نظر و سختگیری‌های سرپرست آن را اثبات می‌کند در شکل ظاهر نیز اثری کم‌نظیر و راهگشا در تاریخ نشر کتاب در ایران محسوب می‌شود. غلامحسین برای تدوین و سپس نشر دائره‌المعارف با کمبودها، ضعف‌ها و نارسایی در شیوه نگارش فارسی و امکانات حروف‌چینی سربی روبرو بود که برای اغلب آن‌ها چاره‌ای اندیشید که اغلب یاور و الگوی نسل‌های بعدی شد. سفارش طراحی حروف خمیده (در برابر حروف ایتالیک لاتین)، آوانگاری واژه‌های نامانوس و خارجی، تغییر در فاصله بندی کلمات در حروف‌چینی سنتی و استفاده از حروف و علایم اختصاری جزیی از کارهایی است که مصاحب در جریان تدوین دائره‌المعارف ابداع کرد و به انجام رساند.

تقریبا تمام افرادی که در جریان تدوین دائره‌المعارف با مصاحب همکاری کرده‌اند، معتقدند که این همکاری زمینه‌ پرورش نسلی تازه از پژوهشگران ایران را فراهم کرد که در عمل پایبندی به شیوه‌ علمی و مدرن پژوهش را آموخت و تجربه کرد. مصاحب را به سبب کوشش‌های او در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران وی را «پدر ریاضیات جدید» در ایران می‌دانند.

سرپرستی دایرةالمعارف فارسی

بدون شک یکی از ماندگارترین میراث مصاحب دایرةالمعارف فارسی است، اگرچه مصاحب با قهر خود انتشار جلد سوم را برای سال‌ها به تعویق انداخت اما بدون شک او را می‌توان بنیانگذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران نامید. دایرةالمعارف فارسی هر چند که ترجمه دائرةالمعارف وایکینگ بود اما  تعدادی از مقالات دانشنامه اسلام را ترجمه و در خود قرار داده بود. دانشنامه‌نویسی سابقه‌ای کهن در ایران داشته اما به شیوه جدید با کار مصاحب شروع می‌شود. قبل از او چند دانشنامه اندک‌شمار از جمله دانشنامه‌ای که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و نیز بخش‌های دانشنامه‌ای «لغت‌نامه دهخدا» و غیره هیچ‌کدام با معیارهای دانشنامه‌های جدید تطابق نداشت. آوایش اسامی خارجی و نیز نحوه ضبط آنها به خط فارسی یکی از مهمترین میراث‌های مصاحب است.

بعد از کنارکشیدن از پروژه دایره‌المعارف فارسی، مصاحب بیشتر وقت خود را صرف موسسه ریاضیاتی کرد که خود پایه‌گذار آن بود. همچنین در دهه‌های ۱۳۳۰-۱۳۴۰ غلامحسین مصاحب برای نخستین بار روش نوشتاری ایرانیک را به جای ایتالیک پیشنهاد داد و در خوشنویسی علمی فارسی چاپ دانشگاه تهران معرفی کرد. 

ساختار دایره المعارف

در دایرةالمعارف فارسی از آغاز کار، قواعد دقیقی برای انتخاب مدخل‌ها و حجم آن‌ها، تنظیم مقاله‌ها، معادل‌گذاری اصطلاحات، نحوه ضبط و آوانگاری نام‌های خاص و اصطلاحات، ضبط علامت‌های اختصاری، ارجاع‌ها، رسم‌الخط فارسی و علایم نقطه‌گذاری وضع شد که در سراسر دایرةالمعارف رعایت گردید. این‌گونه روش‌مندی در دانشنامه‌های فارسی بی‌سابقه بود و سرمشقی برای تهیه‌کنندگان آثار مرجع در زبان فارسی قرار گرفت. دانشنامه شامل مقدمه‌ای است که اصول و روش کار و نحوه استفاده از دانشنامه در آن به‌طور مبسوط توضیح داده شده‌ است. این دانشنامه ۴۳ هزار مدخل دارد که از آن میان ۲۳ هزار مدخل خارجی، ۱۱ هزار مدخل مربوط به ایران و اسلام و بقیه مدخل‌های ارجاعی است. مدخل‌های خارجی عموماً ترجمه و اقتباس است اما مدخل‌های مربوط به ایران تماما تألیفی است.(۴)

منابع:

۱. محمد هومن، غلامحسین مصاحب، پیشگام آموزش ریاضیات جدید در ایران، مجله دانشمند، فروردین ۱۳۶۸.

۲. شرح حال و آثار دکتر غلامحسین مصاحب، محمود مصاحب، جهان کتاب، سال دوم، شماره ۵ و ۶، بهمن ۱۳۷۵، ص ۱۸

۳. دانشگاه تربیت معلم، شناسان ۱۳۸۳ص ۱۳. محمد هومن، همان

۴. عبدالحسین آذرنگ، مبانی نشر کتاب، ویراست سوم، تهران: سمت، ۱۳۸۶ ص ۹۵.