شناخت اوضاع فرهنگی دوران امام رضا  (ع) اهمیت و حساسیت خاصی دارد و کمک می‌ کند ضمن آگاهی از جوّ فکری و نوع تفکرات مطرح و قابل توجه در آن دوران، با مواضع و روش امام  (ع) در رویارویی با جریانات و افکار انحرافی و زمینه ‌های بروز دیدگاه ‌ها و اندیشه ‌های آن‌ حضرت آشنا شویم.

اوضاع فرهنگی دوران امام رضا(ع)
در دوران امام رضا (ع) فرهنگ و معارف شیعی به شکل کامل و گسترده ای در میان پیروان این مکتب، روشن شده بود و انحرافات جزئی، تأثیری در اصل تشیع نداشت؛ زیرا از زمان امام باقر(ع)، امام صادق و امام کاظم  (ع) شمار فراوانی از شیعیان چنان پرورش یافتند که هر کدام استوانه ای در فقه و کلام شیعی به حساب می‌آمدند. از سوی دیگر، بیشتر منحرفان از افراد ضعیف النفسی بودند که جز در شرایط خاصی زمینه رشد نداشتند. از این‌رو عصر و دوران امام رضا (ع) به سبب ویژگی‌هایی که داشت، به عصر طلایی معروف شد؛ به گونه ای که جامعه اسلامی آن زمان، به دلیل آماده بودن بستر فرهنگی و علمی، به موقعیت ویژه ای رسید.

طبیعت علم دوستی اسلام سبب شد به موازات پیشرفت ‌های سیاسی و عقیدتی در کشورهای مختلف جهان، علوم و دانش‌ های آن کشورها به محیط جامعه اسلامی راه یابد و کتاب ‌های علمی دیگران از یونان گرفته تا مصر و از هند تا ایران و روم به زبان عربی که زبان جامعه اسلامی بود، ترجمه شود. چنان‌که مأمون در ترجمه کتاب ‌های یونانی کوشش بسیار نمود و پول بسیاری در این راه خرج کرد، به‌طوری که می‌ گویند: مأمون در مقابل وزن کتاب ‌های ترجمه شده طلا می‌ داد و به قدری به ترجمه کتاب ‌ها توجه داشت که روی هر کتابی که به نام او ترجمه می‌ شد علامتی می‌ گذاشت و مردم را به خواندن و فراگرفتن آن علوم تشویق می‌ کرد و با حکما خلوت می‌ نمود و از معاشرت با آنها اظهار خشنودی می‌ کرد. مأمون پس از آوردن امام رضا (ع) به مَرو، جلسات علمی متعددی با حضور آن‌حضرت و دانشمندان گوناگون تشکیل داد. در این جلسات، مذاکرات بسیاری میان امام (ع) و دیگران صورت می‌ گرفت که به طور عمده پیرامون مسائل اعتقادی و فقهی بود. از مباحث و مناظرات کلامی روشن می‌ شود عمده‌ ترین عوامل ایجاد فرقه ‌های کلامی و انحرافات در مسائل اعتقادی آشنایی مسلمانان با ادیان و جنبش ‌های دیگر بود؛ بویژه نهضت ترجمه در دوره عباسیان که بعضاً دست‌خوش غرض ورزی ‌های مترجمان گردید و زمینه مساعدی را در این زمینه فراهم آورد. البته عوامل دیگری چون برداشت ‌های مختلف از معارف دینی نیز تأثیر بسزایی در رواج فرقه ‌های کلامی داشت.

هدف مأمون از تشکیل این محافل علمی، نشان از علم دوستی او یا تظاهر به آن بود. در اصل باید وی را از این زاویه، متمایز از دیگر خلفای عباسی دانست؛ بویژه که مذاق عقلی او و همراهی‌اش با معتزله، او را بر آن می‌ داشت در برابر اهل حدیث ایستادگی کرده، آنان را منکوب سازد؛ با این حال مسئله در این‌جا خاتمه نمی‌یافت. مأمون از تشکیل چنین جلساتی هدف دیگری نیز داشت. او می‌خواست با کشاندن امام رضا (ع) به بحث، تصوّری را که عامه مردم درباره ائمه اطهار (ع) داشتند و آنان را صاحب علم خاص لدنی می‌ دانستند، از بین ببرد. مأمون، اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می‌ داد تا حجت آن‌حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این، به جهت حسد او نسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود؛ اما هیچ‌کس با آن‌حضرت روبرو نمی‌ شد جز آن‌که به فضل او اقرار کرده، به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می‌ شد، ملتزم می‌ گردید.

شیوه ‌های مبارزه امام رضا (ع) با افکار منحرف
امام رضا (ع) در مواجهه با افکار و عقاید منحرف به طور کلی چهار رویکرد مهم داشتند که در ادامه بیان می‌ شود:

الف. مناظره
از آن ‌جا که فضای حاکم بر جامعه اسلامی در زمان حکومت مأمون، مملوّ از آرا و نظریات مختلف از سوی گروه ‌های گوناگون بود، طبیعتاً نقش امام رضا (ع) در برابر این امواج فکری، بسیار خطیر و حساس بود. یکی از جریاناتی که امام (ع) در دوران خویش با آن مواجه گردید، بحث‌های کلامی بود که از ناحیه جریانات گوناگون فکری به سرعت فراگیر شد و موجب گردید در هر زمینه اختلاف نظر ایجاد شود. دو گروه «معتزله» و «اهل حدیث» در برپایی این جدال‌ها و جنجال‌های فکری، بیشترین سهم را دارا بودند. در برابر این دو گروه - که یکی عقل را بر نقل ترجیح می‌ داد و دیگری نقل را بر عقل - امام (ع) می‌ کوشید موضع خود را بیان فرماید، از این رو؛ بخش عمده روایاتی که از آن حضرت نقل شده در موضوعات کلامی آن هم در شکل پرسش و پاسخ و احیاناً مناظرات است. امام رضا (ع) در مناظراتی که مأمون به صورت تحمیلی تشکیل می‌ داد، با پیروان مذاهب و مکاتب مختلف جهان گفت‌وگو و مناظره می‌ کردند که از نگاه برون دینی همچون همایش ‌های بین ‌المللی بین ادیان بود و از نگاه درون دینی چنین گفت‌وگوهایی بین فرقه ‌های گوناگون با شیعه دوازده امامی در تاریخ اسلام نظیر ندارد.

هنگامی که مناظره کنندگان به مقام والای علمی حضرت رضا (ع) پی می ‌بردند به آگاهی تمام و کمال ایشان اقرار می‌ کردند و حتی خود مأمون چندین مرتبه بیان داشت: «هذا أعلم هاشمی». البته بعید نیست مأمون در عین این‌که می‌خواسته برتری حضرت بر سایر علویان دیگر معلوم شود، در عین حال می ‌خواسته حضرت از بعضی علمای دیگر شکست بخورد تا هم شکستی برای آن‌حضرت باشد و هم سرشکستگی برای کل اولاد ابوطالب؛ لذا به سلیمان مَروَزی که از متکلمان خراسان بود، گفت: «من به سوى تو نفرستاده ام مگر به جهت معرفتم به توانایی تو و مراد من چیزى نیست، مگر آن‌که او را از یک حجت قطع و مغلوب کنى.

در حقیقت مناظراتی که مأمون برای امام رضا (ع) ترتیب می‌ داد، مبارزاتی بود که میان بزرگ‌ترین دانشمندان زمان از فرقه ‌ها و مذاهب مختلف و امام رضا (ع) انجام می‌ شد و در این مجالس اگر مدافع اسلام شخصی غیر از امام رضا (ع) بود شکست می‌خورد. علم امام (ع) به گونه ای بود که بیشتر علمای آن زمان هم، به علم حضرت رضا (ع) اعتراف داشتند؛ چه این‌که روایت ‌های فراوانی حکایت از علم والای امام رضا (ع) دارد؛ مانند این‌که ابوصلت هروی می‌ گوید: «از حضرت رضا (ع) داناتر ندیدم، مأمون در مجلس خود دانشمندان بزرگ ادیان و فقها را جمع می‌ کرد، حضرت رضا (ع) بر همه پیروز می‌ شد. کسی در میان آنها باقی نمی ‌ماند که به مقام آن‌جناب اعتراف نکند و خود را در مقابلش کوچک به شمار نیاورد.

امام رضا (ع) در مناظراتی که با سران ادیان و مکاتب داشتند، پاسخ خود را بر مبنای اعتقاد شخص مخاطب بیان می‌ فرمودند؛ و این مظهر دیگری از توانمندی امام (ع) بود؛ لذا هنگامی که مأمون از بزرگ مسیحیان (جاثلیق) خواست با امام (ع) مناظره کند، او گفت چگونه با کسی بحث کنم که به کتابی استدلال می‌ کند که من آن‌را قبول ندارم و به گفتار پیامبری احتجاج می‌ کند که من به او ایمان ندارم؟ و حضرت فرمود: «ای مرد مسیحی! اگر از انجیل برایت دلیل بیاورم می ‌پذیری؟» جاثلیق گفت: «آری». در واقع امام رضا (ع) بر اساس مشترکات قابل قبول با وی مناظره نمود، به گونه ای که جاثلیق پس از مناظره با ایشان گفت: «به حق مسیح، گمان نمی‌ کردم در میان مسلمانان کسی مانند تو باشد.

آنچه در مناظرات امام (ع) با اهمیت می ‌باشد، این است که این مناظرات در شناسایی مکتب تشیع نقش مهمی داشت؛ زیرا با توجه به این‌که رهبران ادیان ادعای برتری آیین خود را داشتند و هر کدام برای شکست امام (ع) آمده بودند، شکست آنان توسط امام رضا (ع) پیروزی بزرگی برای اسلام و مسلمانان تبدیل گشت و به پیروان آنان ثابت کرد با وجود اسلام، هیچ آیینی قابل پیروی نیست و در میان مسلمانان مکتبی برتر از تشیّع نیست؛ زیرا سایر عالمان مسلمان از پاسخ‌گویی به علمای ادیان دیگر عاجز می‌ شدند؛ به گونه ای که عمران صابی متکلم بزرگ زمان امام (ع) ادعا داشت: کسی نتوانسته است در مناظره او را شکست دهد. وی بعد از مناظره با امام رضا (ع) مسلمان شد.

ب. تربیت شاگردان
یکی از شیوه ‌هایی که امامان (ع) در طی چند قرن برای تثبیت عقاید صحیح اسلام و انتشار آن به کار می‌بستند، از طریق پرورش اصحاب و شاگردان مکتب اهل بیت (ع) بود تا در برابر جریانات منحرف جامعه و یا در مناظراتی که بین اصحاب و علمای سایر فرقه ‌ها در مکتب خلفا روی می‌ داد، با آمادگی کامل در مقابل این جریانات فکری مقابله نمایند. در ادامه به نمونه ‌هایی از شاگرد پروری امام رضا (ع) اشاره می‌ شود: سلیمان بن جعفر جعفری می‌ گوید: در محضر امام رضا (ع) درباره جبر و تفویض صحبت شد. آن حضرت فرمودند: «آیا می‌خواهید در این مورد اصلی را به شما آموزش دهم که هیچ زمان دچار اختلاف نشوید و با هرکس بحث کردید پیروز شوید؟» گفتیم: اگر صلاح است بفرمایید.

فرمودند: «خداوند با مجبوری بندگان اطاعت نگردد (همگی مختارند) و اگر انسان ‌ها نیز نافرمانی می‌ کنند از این بابت نیست که بر خداوند غلبه پیدا کرده اند، و در عین حال، او بندگان خود را به حال خویش رها نکرده است. او خود مالک همان چیزهایی است که به آنان عطا فرمود و نیز نسبت به آنچه آنان را در آن مورد، توانا ساخته، قادر و تواناست. اگر مردم تصمیم به اطاعت خدا گیرند، خداوند مانع آنها نخواهد شد و اگر تصمیم به معصیت و نافرمانی بگیرند، اگر بخواهد از کار آنان جلوگیری می‌ کند، ولی اگر از کار آنان جلوگیری نکرد و آنان مرتکب معصیت شدند، او آنها را به گناه و معصیت نینداخته است». سپس فرمود: «هر که حدود این گفتار را دریابد و مراعات نماید، بر هر فردی که در این مورد با او مخالفت کند، پیروز است.

 در روایت دیگر، احمد بن محمد بن ابی نصر بَزَنطی گوید: به حضرت رضا (ع) گفتم بعضی از شیعیان قائل به جبر و بعضی قائل به تفویض شده اند. امام (ع) فرمود: «بنویس خداوند می‌فرماید: ای فرزند آدم! این تو هستی که به مشیت و خواسته من می‌توانی اراده کنی و به نیرو و قدرت من واجباتت را انجام دهی... هر آنچه نیکی به تو رسد از ماست و هرآنچه سختی به تو رسد، از خودت است... من در مورد کارهایم مورد سؤال و بازخواست نیستم ولی از تو درباره کارهایت سوال خواهد شد...».

از مهم ‌ترین اصحاب و شاگردان امام رضا (ع) می‌توان به احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، محمد بن فضل ازدی کوفی، حسن بن علی خزاز معروف به «وشاء»، خلف بصری، محمد بن سنان، حماد بن عثمان الناب، حسن بن سعید اهوازی، محمد بن سلیمان دیلمی بصری و عبدالله بن مبارک نهاوندی اشاره نمود.

ج. ارسال نامه ‌ها و دستورالعمل‌ ها
یکی از شیوه ‌های دیگر مبارزه با انحرافات فکری و عملی امام رضا(ع)؛ نامه ‌ها، دستورالعمل ‌ها و پیغام‌های امام رضا (ع) بود که امام (ع) برای آنها ارسال می‌ کردند. امام (ع) در آن نامه ‌ها وظایف آنان را در مقابل پیشامدهای سیاسی و اجتماعی روشن می‌ساختند. این نوشته ‌های امام رضا (ع) که در زمینه ‌های گوناگون فقهی، سیاسی، اعتقادی، فقهی و ... بود، توسط اصحاب و یاران آن‌حضرت نگارش شده است.

د. پاسخ به پرسش ‌ها و شبهات دینی
یکی از راه ‌های مهم در بیان آموزه ‌ها و بیان حقایق اسلام در قالب پاسخ به پرسش ‌ها و شبهات دینی است. و پویایى «جامعه» و «فرهنگ»، در گرو پرسش ‌هاى حقیقت­طلبانه و پاسخ‌هاى خِردورزانه است. امام رضا (ع) همانند دیگر ائمه اطهار (ع) این راه را در دوران زندگانی خود برای بیان معارف اسلامی و پیشرفت آن انجام دادند. بویژه برای مردمی که سال‌های سال عطش شنیدن آن‌را داشتند. یکی از جهات بارز سفر امام رضا (ع) توجه به تشنگان معارف الهی بود که مدت ‌های زیادی از اهل بیت پیامبرشان دور نگه داشته شده بودند. چنین مردمی در مسیری که حدود پنج هزار کیلومتر طول آن بود، خود را با امام معصوم (ع) و دریای علم نبوی رو به رو می‌ دیدند.

استقبال و درخواست و مراجعه مردم - با همه ترس و وحشت از دستگاه حکومتی - به اندازه ای بود که راه هرگونه ممانعت را می‌بست. پاسخ به سؤالاتی که در زمینه ‌های مختلف از امام (ع) در منابع روایی ثبت و ضبط شده است، نشان‌گر این است که مردم وقتی امام (ع) را می‌ دیدند بدون پرسش و آموختن از پیشگاه آن‌حضرت، با ایشان خداحافظی نمی‌ کردند. و امام رضا (ع) نیز از این فرصت استفاده کرده و با پاسخ دادن به پرسش ‌های مردم و اصحاب و یاران، هم به تبلیغ معارف اسلامی پرداخته و هم با انحرافات فکری و عملی مبارزه کنند.