بیست و هشتم ماه صفر سالروز شهادت امام حسن مجتبی(ع) است؛ امام همامی که با عدل و کرامت خود و با برعهده گرفتن رسالت سنگین هدایت و رهبری مسلمانان و با اتخاذ راهبرد جنگ نرم توانستند به مبارزه با طاغوت زمان بپردازند و اجازه ندادند تا معاویه به اهداف شوم خویش دست یابد.

در مشی ائمه اطهار(ع) هیچ تفکیکی میان سیاست و وظایف آن ها نیست. آنان سیاستمدارترین، بندگان الهی هستند و تدبیر آن ها در تمام امور به صورت کامل و بی نقص انجام می گیرد. از این رو امامت امام حسن و امام حسین(ع) نیز با یکدیگر تفاوت ندارد. آنچه باعث اختلاف در روش آنان شد، شرایط زمان و مکان است. بعد از شهادت حضرت علی(ع)، مردم با امام حسن(ع) بیعت کردند و امامت حضرت ۶ ماه و سه روز به طول انجامید و در ٤١ قمری میان ایشان و معاویه صلح نامه امضا شد.

پس از اجرای صلح، امام(ع) به مدینه مراجعت کردند و مدت ۱۰ سال آخر عمر شریفشان را در آن جا ساکن بودند. بر پایه منابع موجود، امام(ع) در این هنگام هم چون پدر و جد بزرگوارش، طبیب دلسوز و پناهگاهی مطمئن برای مردم و شیعیان و مظلومان عالم بودند. مسلمانان جهان را با درایت رهبری می کردند و رفتار سیاسی ایشان، پایبندی به پیمان صلح، همراه سخنرانی های سیاسی و برخورد با زیاده خواهی و نقشه های شیطنت آمیز معاویه است. ایشان با حمایت های سیاسی از شیعیان و موالیان و حفظ جان آنان، کادرسازی و تربیت نیروهای کارآمد، زمینه را برای نهضت عاشورا آماده می کردند.

سرانجام امام حسن مجتبی(ع) پس از سال ها مبارزه در راه برقراری حق و حقیقت در بیست و هشتم صفر ۵۰ هجری به وسیله جعده همسرش، مسموم شد و به مقام والای شهادت رسید و پیکر مطهر ایشان در آرامگاه بقیع به خاک سپرده شد. سالروز شهادت امام حسن مجتبی(ع) پرچمدار احسان و بخشش بهانه ای شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به همین مناسبت به گفت وگو با حجت الاسلام «مجید رضویان» استاد تاریخ اسلام و کارشناس امور دینی بپردازد.

** ایرنا: بر پایه منابع تاریخی، آنچه تفاوت میان امامت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را از هم متمایز می کند، نوع رفتار در صلح و قیام آنان در شرایط زمانی و مکانی خاص بود، اندیشیدن به این مهم تا چه اندازه ضرورت دارد؟

*** حجت الاسلام رضویان: اگر زمان و شرایط هر امام(ع)‌ تغییر می کرد، امام حـسن(ع) قـیام را اخـتیار و امام حسین(ع) نیز صلح را انتخاب می کردند. بنابراین‌ شرایط‌ دوره و زمـانه امام حسن(ع) به گونه ای بود که امام(ع) مجبور به‌ قبول‌ صلح‌ نامه شدند. امام حسن مجتبی(ع) چند روز پس از امـضای قـرارداد صـلح با معاویه‌ و رفت‌ وآمدهای‌ مکرر از سوی دوستان و دشمنان، مصلحت را در آن دیدند که بـه هـمراه بعضی‌ از یاران از کوفه به مدینه جدش رسول خدا(ص) هجرت نمایند. ایشان به همراه‌ برادرش‌ امام‌ حسین(ع) و خـانواده و اطـرافیانش، راهـی مدینه شدند. سبط اکبر پیامبر(ص)، این ناخدای بردباری، تصمیم گرفت‌ با فروبردن خـشم خـود و صـبر و تحمل، کشتی اسلام را از غرقاب حتمی حکومت معاویه‌ نجات‌ بخشد و نگذارد که حکام بنی امیه بـا احـادیث جـعلی و نسبت های ناروا به پیامبر عظیم الشان(ص) و پدرش‌ امیر مؤمنان(ع) و صحابه بزرگ، چهره واقـعی اسـلام را عوض کنند و به اسم اسلام‌ بعد از پیامبر(ص)، اهداف شیطانی خود را بر امت اسـلامی تـحمیل نـمایند و بدعت ها و سنت های جاهلیت‌ را دوباره‌ همانند اجدادشان، احیا کنند.

حضرت(ص) بعد از صلح،  ۱۰ سـال در مـدینه‌ اقامت‌ گزید و در این مدت با سخنان‌ زیبای علی گـونه و رفـتار حکیمانه محمدی و حجب‌ و تقوای‌ فاطمه گونه اش‌ مسلمانان‌ جهان را رهبری می کرد. در مـقابل جـبهه کفر و همه اندیشه های‌ شیطانی‌ آنان در راستای مبارزه با باطل‌، راست قامتانه ایستادگی کرد و به‌ نـور الهـی درخششی دیگر داد. امام مـجتبی(ع) عـابدترین و زاهـدترین انسان زمانش بـود و هـمواره این چنین نیایش می کـرد: «مـن از پروردگارم حیا می کنم که او را ملاقات کنم درحالی‌ که پیاده به سوی خانه او نرفته بـاشم.» 

ایرنا** حوادث تاریخی را باید با توجه به شرایط و اوضـاع‌ سـیاسی زمان خودش بررسی کـرد، اوضاع سیاسی زمان امام حسن(ع) چه شرایطی داشت؟

*** حجت الاسلام رضویان: قـبل از بررسی رفتار سیاسی امام(ع) می بایست، نگاه به شرایط‌ و اوضاع‌ زمانه امام حسن(ع) بیاندازیم تا رفتار ایشان را بهتر درک نماییم. صلح امام حسن(ع) و قیام امام حسین(ع) دو حادثه تاریخی هستند که مـعلول شـرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان خود هستند و این‌ دو واقعه را باید با در نظر گرفتن اوضاع واحوال زمان خودشان بررسی کرد. امام حسن(ع) زمانی که به خلافت رسیدند با مخالفت و لشکرکشی معاویه روبـرو شـدند، ازاین جهت لشـکری را تجهیز کردند تا به دفاع و مقابله برخیزند، اما در ادامه شرایطی فراهم شد که امام(ع) مجبور شدند، از اسـلام به گونه ای دیگر دفاع کنند. آن چه در تاریخ مسلم آمده، این است که مـعاویه‌ سـیاست‌مدار ماهر و شخص حیله گری بوده است و ظاهر اسلامی را در مجامع عمومی رعایت می‌ کرده‌ اما در نهاد خود با اسلام دشمنی داشت و به هیچ یک از مقدسات اسلامی پایبند نبود. به همین جـهت بـود که امام حسن (ع) در زمان حیات معاویه با آن‌ که‌ نامه‌ هایی از اهل عراق برای دعوت به قیام علیه معاویه داشتند، دست به این‌ کار نزدند و فرمودند: «امروز، روز قیام نـیست.» پیدا شـدن نـیروهای خوارج و نبود یاران مخلص‌ و فرماندهان‌ فـداکار و ضـعف داخـلی، کراهت مردم از شرکت در نبرد با معاویه، نیز از شرایط زمانه امام‌ حسن‌(ع) بود که توان و قدرت نظامی امام حسن(ع) را ضعیف کرده بـود و این  شـرایط‌ به صلح منجر شد.

در مـشی ائمه، هیچ تفکیکی میان سیاست‌ و وظایف‌ آن ها نبوده‌ است. چنان که در زیارت‌ جامعه کـبیره مـا آنان را «ساسة العباد» می خوانیم. ائمه سیاستمدارترین بندگان الهی هستند و تدبیر آن هـا در تـمام امـور به‌ صورت‌ کامل‌ و بی‌ نقص‌ انجام می گیرد. یکی از نخستین رفتارهای سیاسی و نـیز اخـلاقی امـام(ع) پایبندی به پیمان صلح بود. هنگامی که صلح تحمیلی‌ میان امام حـسن(ع) و مـعاویه برقرار شد. پایبندی به مواد عهدنامه و نقض نکردن آن‌، خودش یک نوع حرکت و فعالیت سیاسی محسوب مـی شـود زیرا در مـعادلات سیاسی‌ اجتماعی آن روزگار، تأثیر داشته‌ است و بـرای رسـواسازی دسـتگاه سـلطنت امـوی بسیار مؤثر بوده است. یکی دیگر از مهم ترین رفتارهای امام(ع)، حفظ جان یاران و شیعیان بود. اگرچه حفظ شیعیان از مصادیق مصالح‌ عمومی است اما از آنجایی که شیعیان، حافظان و پاسـداران دین و موالی اهل بیت(ع) بودند، حفظ آنان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

پس با جرأت می توان گفت کـه‌  صـلح‌ امام حـسن مجتبی(ع) از انقراض شیعه و نابودی محبان و پیروان مکتب اهل بیت(ع) به دست سپاهیان معاویه‌ پیشگیری‌ کرده است زیرا ادامـه نبرد امام حسن (ع) با معاویه و احتمال پیروزی سپاهیان‌ شام‌ بر سپاهیان عـراق، آرزوی دیرینـه مـعاویه را برآورده می کرد و او با این بهانه شیطانی‌، ریشه‌ اسلام‌ ناب محمدی را می خشکانید و به جای آن، اسلام تحریف و تـفسیر ‌ ‌شـده امویان را ترویج‌ می کرد.

از برنامه های سیاسی مهم امام مـجتبی(ع) در مدینه منوره، برخورد بـا زیاده خـواهی های امویان و نقشه های شـیطنت آمـیز آنان بود. حضرت در هر زمان و مکان مناسبی که‌ فرصت‌ می یافت، مشروعیت حـکومت مـعاویه را زیر سؤال می برد و نمی گـذاشت، تـبلیغات مـسموم آنها که وانـمود مـی کردند با خاندان رسـالت رابـطه حسنه دارند و آنان نیز از بنی‌ امیه‌ راضی و خشنود هستند، به ثمر بنشیند.

** ایرنا: نشر فرهنگ اصیل اسلام از مهمترین امور اساسی و رفتاری امام حسن مجتبی(ع) به شمار می رفت در این زمینه توضیح دهید؟

*** حجت الاسلام رضویان: از امور اساسی‌ دیگری که امام مجتبی(ع) آن را به بهترین وجـه انـجام داد و بـدان‌ اهمیت‌ فراوان می داد، نشر فرهنگ اصیل اسلام در برابر تحریفات و تهاجم فرهنگی حـاکمان امـوی بـه ویژه معاویه ‌بود، زیرا این خاندان بیش ترین دشمنی ها را در مقابل اسلام و رسول خدا(ص‌) روا داشتند. معاویه پس از پیروزی نـظامی عـلیه حـکومت عراق و اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، تهاجمی را برای‌ نابودی فرهنگ رسالت و امامت امامان راستین شـیعه آغـاز کرد. امام مجتبی(ع) نامه‌ هایی را به بعضی‌ از افراد مؤثر و ناآگاه به صورت‌ کاملا پنهانی ارسال می داشت و در آن، انحرافات هـیأت حـاکم را از سیره جدش‌ رسول‌ خدا(ص) بـیان مـی کرد و نیز مردانی‌ را آموزش و تعلیم می‌ داد و به شهرهای مختلف می‌ فرستاد. آن امام(ع) بزرگوار لحظه ای آرام نمی گرفت به طوری که معاویه از فعالیت‌ هایش‌ وحشت داشـت. نـشر فرهنگ اصـیل اسلام توسط حسن بن علی(ع) در دوره ۱۰ ساله، موجب احیای مجدد اسلام و یادآور گفتار و کردار و نظریات پیامبر عظیم الشان بـود و اگر نبود نرمش قهرمانانه سبط اکبر رسول خدا(ص) آن هم از پایگاه وحـی و حـرم پیامـبر(ص)، معاویه و عمالش اثری از اسلام و اهل بیت(ع) باقی نمی گذاشتند.

** اقدامات مهم امام(ع) در جهت آماده سازی شیعیان برای جلوگیری از انحرافات در چه راستایی انجام می شد؟

*** حجت الاسلام رضویان: هدایت یاران و کادرسازی نیرو توسط امام(ع) یکی از کارهای مهم ایشان پس از صلح به شمار می آید، امام(ع) وقتی‌ مورد انتقاد دوسـتان و حـتی یاران صمیمی قرار می گرفتند، با خوش رویی و مهربانی پاسخ آن ها را می دادند. پس از حضور امام حسن‌(ع) در مدینه، محدثان، راویان و دانشمندان بزرگ‌ به‌ سوی آن شهر شتافتند و جـهت کـسب فیض، گرد آن حضرت جمع شـدند. در این مـدت، بسیاری از افراد که در خواب غفلت و گمراهی به‌ سر می بردند با روشنگری‌ آن‌ حضرت(ع) بیدار شدند و مبانی اصیل اسلام را از آن سلاله پاک پیامبر(ص) آموختند.

** ایرنا: سخنرانی هـا و وصـیت نـامه های سیاسی امام(ع) از مهمترین منابع مکتوب در تاریخ اسلام است، اهمیت و بازخوانی آنها چه تاثیری در حفظ و بقای اسلام دارد؟

*** حجت الاسلام رضویان: امـام(ع) بـسیاری از برنامه های سیاسی خـویش را بـا سخنرانی‌ اعلام کرد و می شود از سخنرانی های ایشان موضع و بسیاری از رفتار سیاسی وی را دریافـت. بخشی از این سخنرانی ها در کتاب موسوعه کلمات‌ الامام‌ الحسن(ع) جمع‌ آوری شده است.