یادداشت
«سال شمار وقایع » یا «کرونولوژی » با آن که نه توصیف کاملی از رخدادهای تاریخی است و نه تحلیلی گویا درباره آنها، اما به هر رو، از دیرباز ساختاری مهم در ابعاد نگارش تاریخ به شمار می آمده است ; زیرا فهرست سال به سال حوادث، که چارچوبی از وقایع تاریخی است، هم درک نزدیک تری از بستر زمانی رویدادها را ممکن می نماید و هم سنجش میان آنها را آسان می سازد .

«سال شمار تاریخ پیامبر خدا، حضرت محمدبن عبدالله (ص)» . چکیده ای است فهرست وار از کلیات تاریخ زندگانی آن رسول کریم که در تنظیم آن کوشش شده تا موارد ذیل مراعات گردد:

1 . با تکیه برمهم ترین منابع تاریخ اسلام، تنها بر آرای مشهور بسنده شود;

2 . از ذکر وقایع ساختگی دوری گردد;

3 . همگام با ارائه توصیفی رویدادها، گذری بر تحلیل آنها نیز به عمل آید;

4 . در دو ستون جداگانه، از سویی بنابر تاریخ «عام الفیل » با رمز (ع . ف) حوادث بر اساس روند طبیعی «از ولادت تا وفات » شناسایی شود و از سوی دیگر، بر اساس تاریخ پیش با رمز (پ) و پس از «هجرت » با رمز (ه) سال شمار حاضر به گونه ای رسمی فراهم آید .

بدیهی است که این مجال کوتاه را یارای پرداختن به تفصیل وقایع نمی باشد . هم چنین پس از استناد مطالب آن به «دیدگاه جمعی » منابع تاریخ اسلام (مذکور در پایان نوشتار)، ذکر تک تک موارد و ارائه تمامی استنادهای گردآمده نیز ضرورتی نمی یابد .

1 ع . ف (53 پ).

«مکه » ، شهری در جزیرة العرب با دیرینه ای توحیدی، در دوره ای از سروری تجارت پیشگان و برده دارانی از قبیله «قریش » ، خود کانون شرک و بت پرستی است و تنها شماری چند به کیش ابراهیم نبی (ع) مانده اند . روز هفدهم و به قولی دوازدهم - ماه ربیع الاول ، پنجاه وپنج روز پس از حادثه «فیل » (1) ، از تبار یکتاپرستان و از خاندان ارجمند «بنی هاشم » ، حضرت محمدبن عبدالله بن عبدالمطلب (ص) پس از وفات پدر، از بانویی به نام «آمنه » (ع) زاده می شود و به نشان از رسالتی الهی، که به او واگذار خواهد شد، ایوان کسری در هم فرو می شکند و آتشکده فارس به خاموشی می گراید . (2)

1 - 6ع . ف (53 - 48پ).

دوران خردسالی حضرت محمد (ص) به دور از شهر و در طبیعتی پاک ، به دایگی «حلیمه سعدیه » سپری می گردد و در پایان این دوره به دامان خانواده در مکه مکرمه بازگردانده می شود .

6 ع . ف (47پ).

همراه با مادر برای دیدار ازخویشان وزیارت مزار پدر به یثرب سفر می کند، اما در راه بازگشت به مکه، مادر در سرزمین «ابواء» وفات می یابد .

8 ع . ف (45پ).

با درگذشت «عبدالمطلب » ، بزرگ مکیان و نیای حضرت محمد (ص)، که پیش از این، عهده دار کفالتش بود، عمویش، «ابوطالب » ، که خود از سروران قریش است، پذیرای این مهم می گردد .

12ع . ف (41پ).

حضرت محمد (ص) که در کاروان تجاری ابوطالب به شام، سفر می کند، پس از آن که در «بصری » رسالت الهی آینده اش از سوی «بحیرا» ی (3) راهب شناسایی می شود و عمویش در باره حراست از وی هشدار می یابد، از میانه راه به مکه بازمی گردد .

20 ع . ف (33پ).

محمد «امین » (ص) با حضور در پیمان «حلف الفضول » ، به دفاع از ستمدیدگان برمی خیزد . جنگ «فجار» در ماه حرام، درمی گیرد که هیچ یک از بنی هاشم در آن شرکت نمی جویند . (4)

25ع . ف (28پ).

پس از سرپرستی امانت دارانه حضرت محمد (ص) در کاروان تجارتی «خدیجه » (س) در سفر به شام، آن زن توانمند خویشتن را به کابین امین (ص) درمی آورد .

35ع . ف (18پ).

درتعمیر کعبه، داوری حضرت محمد (ص) در میان بزرگان قریش ، به نزاع اینان بر سر نصب «حجرالاسود» پایان می بخشد . در حدود همین سال (5) ، بروز خشکسالی، خود بهانه ای می شود تا «علی بن ابی طالب » تحت پرورش مستقیم حضرت محمد (ص) قرار گیرد .

40 ع . ف (13پ).

با وحی الهی، در غار «حرا» حضرت محمد (ص) به پیام آوری آیین «اسلام » مبعوث می شود . در دوران دعوت پنهانی، خدیجه (س)، علی (ع) ومعدودی دیگر ایمان می آورند و از امتیاز «سابقان » در اسلام برخوردار می گردند .

43ع . ف (10پ).

در دعوت رسول خدا (ص) از خویشاوندان به اسلام، «ابولهب » کارشکنی می کند و حضرت علی (ع)، تنها اجابت کننده رسول خدا (ص) به وزارتش برگزیده می شود . مدتی بعد، با فراخوان عمومی، دعوت «آشکارا» به اسلام آغاز می شود . نوید «برابری » انسانی از سوی این آیین تازه، موجب گرایش شماری از رنج دیدگان بدان می شود وگاه نیز در سایه اسلام آوردن مهتری از یک طایفه، رشد اسلام فزون تر می گردد . کفار قریش که سخت برآشفته اند، ناموفق از تطمیع حضرت محمد (ص) و حامی بزرگ او، ابوطالب (رحمة الله علیه) به آزار شدید نوکیشان مسلمان می پردازند .

45ع . ف (8 پ).

کوثر نبوی ، حضرت فاطمه (س) ولادت » می یابد تا ذریه پیامبر (ص) در میان فرزندان او امتداد یابد . با فرمان پیامبر (ص)، گروهی از مسلمانان به سرپرستی «جعفربن ابی طالب » (رحمة الله علیه) به «حبشه » مهاجر و پناهنده می شوند . قریش نیز در بازگرداندن ایشان ناکام می ماند .

47 - 50 ع . ف (6 - 3 پ).

با وجود ترفندهای مخالفان در تخریب شخصیت پیامبر اسلام (ص) و نیز شکنجه وسیع نومسلمانان، اسلام در مکه، درحال ریشه دوانیدن است و این بار مشرکان در سرکوب آیین تازه، بر «محاصره همه جانبه » پیروان آن، با یکدیگر هم پیمان می شوند . مسلمانان ناگزیر به گذران دوران بسیار سخت، در شعب ابوطالب محصور می شوند .

50 ع . ف (3پ).

با امداد غیبی، پیمان نامه قریش به وسیله موریانه خورده می شود و مسلمانان از حصر خارج می گردند، اما وفات پیاپی دو حامی بزرگ، خدیجه (س) و ابوطالب (ع)، پیامبر (ص) و مسلمانان را بسیار حزین می سازد (عام الحزن) . سفر تبلیغی رسول الله (ص) به «طائف » پس از بی مهری شدید طایفیان، تنها با اسلام آوردن غلامی به نام «عداس » به کام می گردد . «سوده » دختر «زمعه » ، به ازدواج پیامبر (ص) درمی آید .

51 ع . ف (2پ).

پیامبر خدا (ص) در سفری معنوی، نخست به «بیت المقدس » و سپس به «معراج » برده می شود .

در موسم حج، در «عقبه » ، شش تن یثربی خزرجی به اسلام می گرایند . اینان، که از یهودیان «یثرب » مژده آمدن آیینی نوین را شنوده بودند، با بازگشت به دیار خود، سخن از اسلام را در هر کوی و برزن می گسترانند .

52 ع . ف (1پ).

نخستین پیمان «عقبه منی » (بیعت النساء) با گرویدن دوازده تن خزرجی به اسلام و پذیرش اصول آیینی آن، منعقد می شود . رنجیدگی یثربیان از جدال دیرین میان «اوس » و «خزرج » زمینه ای است تا آنان شیفته مضامین کتاب آسمانی حضرت محمد (ص)، «قرآن » ، شوند . تلاش های «مصعب » - مبلغ اسلام در یثرب - و دیگر مسلمانان گفت و گو درباره اسلام را در آن شهر گسترش می دهد .

53 ع . ف (1 ه)

دومین پیمان «عقبه منی » (بیعت الحرب) با اسلام هفتاد و اندی یثربی و تعهد ایشان به دفاع از رسول الله (ص) برگزار می شود که از آن میان، دوازده تن، «نقیب » و نماینده پیامبر (ص) در بین تیره های گوناگون می گردند، از آن پس به فرمان حضرت رسول (ص) مسلمانان مکه به یثرب هجرت می نمایند . شخص رسول خدا (ص) نیز پس از پیش مرگ شدن حضرت علی (ع) در «لیلة المبیت » ، در یکم ربیع الاول، همراه با ابوبکر و یک راهنما، مخفیانه به یثرب (مدینة النبی «ص ») مهاجرت می کند تا بدین سان پلیدترین توطئه مشرکان در قتل شراکتی آن حضرت نافرجام ماند .

در آستانه تشکیل حکومت اسلامی در یثرب، پیامبر (ص) مسجدی در «قبا» و نیز مسجدالنبی (ص) - پایگاه مرکزی اسلام - را در «مدینه » بنا می کنند . «اذان » شعار اجتماع مسلمانان می شود . پیمان اخوت (برادری) در میان انصار یثربی و مکیان مهاجر و نیز پیمان دفاعی مشترک با یهودیان منعقد می شود . حضرت علی (ع) نیز به اخوت پیامبر (ص) درمی آیند . در کنار این همه، جاه طلبانی همچون عبدالله بن ابی که از این پس کارشکنی هایی هم خواهند داشت، منافقانه به اسلام اعتراف می کنند . «عایشه » ، دختر ابوبکر، به ازدواج رسول خدا (ص) درمی آید . مسلمانان از پایگاه خود در مدینه، سه «سریه » و مانور نظامی پیاپی برگزار می کنند . غزوه «ابواء» با حضور شخص پیامبر (ص) به انعقاد پیمان با خاندان «ضمرة » می انجامد تا در مجموع، آغازی مقتدرانه و صلح جویانه در روند حرکات نظامی مسلمانان ثبت شود .

54 ع . ف (2 ه)

تهدید حیات تجاری قریش و پی گیری کاروان ایشان از سوی مسلمانان، ابتدا دو غزوه «بواط » و «ذات العشیرة » را می آفریند و سپس در سپیده دمان هفدهم رمضان به جنگ بزرگ «بدر» پیوند می خورد . در این نبرد نابرابر، مسلمانان به پیروزی چشمگیری بر ابوسفیان و سپاه مکی اش دست می یابند . برای آزادی اسرای مشرک، رسول خدا (ص) به جز وجه نقد، سوادآموزی هر اسیر به ده تن مسلمان را نیز تعیین می کنند . کعبه به جای بیت المقدس، قبله مسلمانان می شود . تحرک نظامی - سیاسی مسلمانان با انجام غزواتی چون بدر الاولی، سویق، کدر و چند سریه، هم چنان ادامه می یابد . یهود «بنی قینقاع » پس از پیمان کشی به خروج مهم خود از یثرب تن در می دهند . «رقیه » (ع)، دختر رسول خدا (ص) وفات می یابد و حضرت فاطمه (ع)، دیگر دختر ایشان و بانوی بزرگ اسلام، همسر حضرت علی (ع) می شوند .

55 ع . ف (3 ه)

«ام کلثوم » (ع) دختر پیامبر (ص) همسر عثمان می شود و «حفصه » و «زینت » ، دختران «عمر» و «خزیمه » ، به نکاح رسول (ص) درمی آیند . نخستین نواده پیامبر (ص)، حضرت حسن (ع) از مادرش فاطمه (ع)، زاده می شود . بالغ بر ده غزوه و سریه رخ می دهد که قتل برخی از معارضان اسلام را هموار می سازد . در جنگ بزرگ «احد» ، تهاجم سنگین مشرکان مکه پس از ناکامی اولیه، به دنبال شبیخونی به عقبه سپاه اسلام، به نفع مکیان تمام می شود و با آشفتگی مسلمانان، تنها علی (ع) و زنی «نسیبه » نام و معدودی دیگر بر حراست از رسول خدا (ص) پایداری می کنند . پس از فروکش کردن جنگ، با وجود داغ کشتگانی چون «حمزه » ، عموی پیامبر (ص) و سردار اسلام، مسلمانان با اجرای نمایشی نظامی در «حمراء الاسد» ، مکیان در حال بازگشت را می هراسانند و نیز به حاکمیت اسلام در یثرب بقا می بخشند . کشتار فجیع دو گروه تبلیغی در «بئر مئونه » و «رجیع » ، مدینة الرسول (ص) را غمبار می سازد .

56 ع . ف (4 ه)

یهود «بنی نضیر» در پی توطئه قتل رسول خدا (ص) به رویارویی با مسلمانان و سپس به خروج از یثرب تن می سپارند . غزوه «ذات الرقاع » که در نجد درمی گیرد، پس از گریز خصم، به بازگشت پیروزمندانه سپاه اسلام می انجامد . در آن غزوه، نماز «خوف » برپا می شود . غزوه «بدر الوعد» با نیامدن سپاه مکه و تخلف از وعیدی که ابوسفیان در پایان جنگ احد نموده بود اقتدار مسلمانان را آشکارتر می سازد . دومین نواده رسول خدا (ص)، حسین بن علی (ع) ولادت می یابد . رسول خدا با «ام سلمه » ازدواج می کنند .

57 ع . ف (5 ه)

غزوه ای در «دومة الجندل » ، در نزدیکی دمشق بی وقوع جنگ در واع می شود . در دفع تهاجم سپاه ده هزار نفری «احزاب » مشرک، به پیشنهاد «سلمان » یثرب با حفر خندق محصور می گردد . تلاش در نفوذ به یثرب با ضربت حضرت علی (ع) نافرجام می ماند . «نعیم » با طرح خدعه، میانه احزاب و یهود «بنی قریظه » را بر می آشوبد . سرانجام، با امداد خداوندی سرما و توفانی شدید مهاجمان را وامی دارد تا شبانه دست از حصر بشویند . پس از آن، با عزم رسول الله (ص) در دفع یهودیان پیمان شکن بنی قریظه و با داوری «سعد بن معاذ» اوسی چند صد مرد یهودی کشته می شوند . «بنی المصطلق » که قصد حصر مدینه را داشتند، در غزوه «مریسیع » سخت سرکوب می گردند . در این میان، ازدواج پیامبر (ص) با «جویریة » از بنی المصطلق سبب می شود تا مسلمانان نیز سهم خود را با آزادسازی اسرای ایشان ببخشاید . «زینب » ، دختر «جحش » ، نیز به نکاح رسول (ص) درمی آید .

58 ع . ف (6 ه)

در ادامه دفع توطئه ها، قریب پانزده اعزام نظامی دیگر به وقوع می پیوندد که گاه بی جنگ به انجام می رسد و گاه همراه با پیکاری خونین . سرفرازی مسلمانان در عموم این مانورها زمینه ساز می شود تا ایشان آهنگ مکه و حج نمایند . اما مکیان ممانعت می نمایند و «عثمان » ، فرستاده پیامبر (ص) را بازداشت می کنند از این رو مسلمانان در بیعت «رضوان » ، با رسول کریم (ص) همداستان می شوند، اما سرانجام با وقوع صلح «حدیبیه » و توافق بر توقف ده ساله جنگ، قصد عمره می نمایند و به انجام حج در سال پسین دل می سپارند . در مجالی که از این سازش فراهم می آید، پیامبر (ص) از مدینه با ارسال سفیر، پادشاهان ایران، روم، حبشه، یمن، مصر و . . . را به اسلام فرا می خواند . پیامبر (ص) با «ام حبیبه » دختر ابوسفیان، ازدواج می کنند و «ماریه » از سوی حاکم مصر به رسول (ص) هدیه می شود . (این سال آشتی آمیز را «سنة الاستیناس » خوانده اند).

59 ع . ف (7 ه)

با برگزاری غزوه خیبر و قلعه گشایی علی (ع)، یهود سرفرود می آورندو شادی این فتح با بازگشت جعفر و دیگر مهاجران از حبشه فزونی می یابد . پیامبر (ص) «صفیه » را از میان اسیران به نکاح خود درمی آورند . به دنبال حرکت نظامی مسلمانان، یهودیان فدک پیشاپیش به عقد صلح رو می آورند . زینب، زنی از خیبر رسول الله (ص) را به طعامی مسموم بیمار می سازد، بالغ بر ده تحرک نظامی دیگر از سوی نیروهای مسلمان روی می دهد . پیامبر (ص) با «میمونه » دختر حارث، ازدواج می کند . «زینب » دختر رسول خدا (ص) وفات می یابد . (این سال فتح و پیروزی را «سنة الاستغلاب » نامیده اند).

60 ع . ف (8 ه)

قریب پانزده سریه و غزوه واقع می شود . در این بین، غزوه «موته » در نبرد با سپاه عظیمی از روم به شهادت جعفر و دو سردار دیگر اسلام می انجامد و سپاه به ترفند «خالد بن ولید» تازه مسلمان، به یثرب بازگردانده می شود . با فاصله چندین سریه، پیمان شکنی قریش زمینه گشایش مکه و وقوع مهم ترین فتح اسلامی را فراهم می سازد . تلاش های بازدارنده ابوسفیان از این فتح نافرجام می ماند و او خود نیز ناگزیر به پذیرش اسلام می گردد . خانه کعبه از بتان زدوده می شود و مکیان پناهنده به اسلام، همگی آزاد گشته (طالق) حضرت رسول (ص) می گردند . خالد به انهدام بت «عزی » و دیگر مهاجر تازه یعنی «عمروعاص » به انهدام بت «سواع » مامور می شوند تا هم باورهای جاهلانه شکست یابد و هم نومسلمانان کار آمد شوند . در سریه «بنی جزیمه » خالد به کینه شخصی کشتار می کند و پیامبر (ص) که غمین از این جرم است، حضرت علی (ع) را مامور دلجویی و جبران خطا می کند . در غزوه بزرگ «حنین » مسلمانان به سرکوبی سپاه «هوازن » و «ثقیف » که در ابتدای ستیز پیش تاخته بودند، نایل می شوند و این ظفر به پیروزی نهایی سپاه اسلام بر ثقیف در غزوه «طایف » پیوند می خورد . هزاران اسیر هوازنی بخشوده می شوند و در تقسیم غنایم حنین، برای «تالیف قلوب » ، جانب سران پیشین شرک و «طلقاء» مراعات می شود . رسول خدا (ص) پس از انجام عمره در ماه ذی قعده و تعیین جوانی «عتاب » نام بر امارت مکه به یثرب باز می گردد . مسلمانان حج به جا می آورند . «ابراهیم » یگانه پسر پیامبر (ص) از مادرش ماریه ولادت می یابد . ماموران مالیاتی به بلاد تابعه اعزام می گردند .

61 ع . ف (9 ه)

پس از وقوع چند سریه، پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را به جانشینی خود در مدینه می گمارد و عزم تبوک و دفع سپاه روم می کند، اما این سفر بی هیچ رویارویی به اسلام امیران «حمیر» می انجامد . در راه بازگشت، مسجد «ضرار» ویران و توطئه منافقان خنثی می شود . «ام کلثوم » دختر رسول (ص)، وفات می کند . حضرت علی (ع) در حج، مامور ابلاغ سوره «برائت » می گردند . گروه هایی از قبایل عرب (وفود) به مدینه می آیند و اسلام اعلام می نمایند . ابراهیم فرزند پیامبر (ص) در شیرخوارگی در می گذرد .

63 - 62 ع . ف (11 - 10 ه)

با ادامه اقبال «وفود» ، اسلام در «شبه جزیره عربستان » گسترش روزافزون می یابد . پیامبر مکرم (ص) «حجة الوداع » به جا می آورند و در راه بازگشت، در «غدیر خم » ، بنا به وحی الهی، حضرت علی (ع) را به خلافت برمی گزینند . در وفد «نجران » ، هیات مسیحی از مباهله و احتجاج طرفینی به درگاه الهی، سرباز می زنند . رسول الله (ص) به نامه «مسیلمه » که مدعی دروغین پیامبری است، پاسخ می گویند . با بروز آخرین بیماری پیامبر (ص) آن حضرت در «بقیع » برای گذشتگان آمرزش می جویند و نیز سپاهی به سرداری «اسامه » جوان برای نبرد با رومیان تجهیز می نمایند . «وصیت » رسول خدا (ص) (درباره جانشینی اش) کتابت نمی شود و اصرار آن بزرگوار به شرکت در سپاه اسامه، با بازماندن کسانی در مدینه مواجه می شود . پیامبر خدا (ص) در حضور دیدگان ماتم زده خاندانش به «لقاءالله » می شتابند و پیکر مطهرشان به دست علی (ع) و تنی چند از بنی هاشم تدفین می شود . در همین مجال، پس از برپایی غوغایی در «سقیفه » از سوی برخی از انصار و مهاجران «ابوبکر» به خلافت برگزیده می شود .

پی نوشت ها:

1) ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 1، ص 80; در حادثه «فیل » ، با سنگسار شدن «ابرهه » و پیل سوارانش به وسیله پرندگان «ابابیل » ، خانه «کعبه » از هجوم سپاه ابرهه محفوظ ماند .

2) یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 8 .

3) مسیحیان، «بحیرا» را به نام «سرجس » و یا «جرجس » شناخته اند . ر . ک . به: مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 1، ص 75 .

4) یعقوبی، همان، ص 15 .

5) با محاسبه دوران کودکی علی (ع) می توان سی و پنجم عام الفیل را آغاز پرورش او از سوی پیامبر (ص) دانست .

× سایر منابعی که از آن ها استفاده شده است:

- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و داربیروت .

- ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقاهر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410 ه .

- ابن قتیبة، المعارف، تحقیق ثروة عکاشة، منشورات شریف رضی .

- ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و . . . ، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، 1413 ه .

- طبری، تاریخ الطبری، افست، منشورات مکتبة ارومیة .

- عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار احیاء التراث العربی .

- مسعودی، التنبیه والاشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی .

- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، 1368 ه .

- مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث .

- واقدی، المغازی، تحقیق د . مارسدن جونز، افست، قم، مکتب الاعلام الاسلامی .

- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ق .

- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر .

مجله  پاسدار اسلام  تیر 1377، شماره 199 / نویسنده : حامد منتظری مقدم