وحشی بافقی از جمله برجسته‌ترین سخن سرایان سده دهم هجری و از سرآمدان مکتب وقوع به شمار می‌رفت که در تمام گونه‌های شعری و قالب های مرسوم طبع آزمایی کرده و در اغلب آنها استادی و توانایی خویش را نشان داده است.

وحشی بافقی بی شک یکی از شاعران‌ بارز و نام‌ آور عهد صفوی است که اهمیت او در سبک خـاص بـیان اوسـت‌ و یکی‌ از شاعران مشهور وقوعی محسوب می شود. مضمون ها و ظرایف شاعرانه‌ و بیان‌ احساسات‌ و عواطف و نازک خیالی های او آنچنان با زبانی ساده و روان بیان شده که گاه آنها را با زبان محاوره بیان می کند و گاهی چنان است که گویی حرف های روزمره اش‌ را می زند و همین به شاعری او ارزش و اعتبار فراوان می دهد. او سعی می کند از استفاده بیش‌ از حد اختیارات شاعری دوری کند و در مقابل کوشش خـود را بـرای بـیان اندیشه‌ ها و تفکرات‌ عالی خود که بیشتر به همراه احساسات و عواطف گرم اسـت به کار می گیرد.

او زبانی ساده‌ و پر از صداقت را بر می گزیند و همین دلیلی است که در عهد خود به‌ عنوان‌ تـواناترین شـاعر مـکتب وقوع محسوب می شود. در اشعار وحشی، واژه های مشکل و ترکیب های عربی بسیار کم‌ دیده‌ می شود امـا بـه جای آن از واژه ها و ترکیب های رایج زمان خود بسیار استفاده‌ کرده است.(۱)

استقبال وحشی از غزل سرایان نام آور گذشته

وحشی همچنین به صـنایع و آرایه هـای لفـظی نیز توجه نمی کرد؛ جز آنکه برای استواری‌ کلامش‌ ضروری بوده باشد. گر چه وحـشی در مـثنوی هایش بیشتر از نظامی و در غزل‌ از غزل سرایان نام آور گذشته استقبال‌ می کرد اما خود نیز طـبعی مـبتکر داشـت، چنانکه بیشتر غزل های‌ او بعدها توسط شاعران دیگر مورد استقبال واقع شد. دیوان کامل او شامل‌ ٣٩٧‌ غزل ، ٤١ قـصیده، ٤٤ قـطعه‌، ١١‌ ترکیب بند و یک‌ ترجیع‌ بند، به علاوه ٦٦ رباعی است.‌ «فـرهاد و شـیرین، ناظر و منظور و خلد برین» از جمله مثنوی های‌ او به شمار می روند.

بی اغراق یکی‌ از بهترین شعرای بنام که سخنش در میان نسل های مختلف بـه‌ سـبب‌ سـادگی و روانی بیان، شیوایی و شیرینی‌ کلام، سوز و گدازهای عاشقانه، تازگی مضمون و صمیمیت تـشبیه های عاری از هرگونه تکلف و تصنع‌ از سده دهم هجری تا به‌ امروز مقبولیت‌ داشته است و سروده‌ هایش‌ دست بـه دست گشته‌ و همواره‌ اشعار پرشورش نقل تمام مجالس عاشقان پاکباز و دلسوختگان بـوده، سـخن سرای توانای دوره صفویه‌ مولانا وحشی بافقی اسـت.(۲)

سطح زبانی بافقی

زبـان شـعری وحشی مبتنی بر لغت سـازی و ترکیب سازی و تعبیرهای بدیع و به کارگرفتن مفاهیم مجازی و کنایی فراوان است، چنانکه می توان گفت او از این‌ جهت بر شاعران هم عصرش مزیت دارد. با توجه به گستردگی سطح زبانی، از این رو غزلیات شاعر در سه سطح آوایی، لغـوی و نحوی بررسی می شود. سطح موسیقایی‌ و آوایی‌ مجموعه مناسبت های وزنی، قافیه، ردیف و آرایه های لفظی است که در القای پیام شاعر یا تقویت عاطفه های او نقش موثر دارد. دایره تنوع اوزان غزل های وحشی وسیع‌ نیست. وحشی غـزل هایش را در ۱۶ وزن سروده و اوزان اندکی را نسبت به حجم غزل هایش انتخاب کرده است.

وحشی از تأثیر موسیقی کناری بر غنای‌ موسیقی شعر آگاه است، به همین خاطر از ردیف های طولانی و به ویژه فعلی بهره‌ می گیرد تا علاوه بـر ایجاد جنبش‌ و پویایی‌ بیشتر در شعر به‌ اهداف معنایی و محتوایی خود نـیز دست‌ یابد.(۳)

مـوسیقی لفـظ در این کلام وحشی از آهنگ و طنین خاصی برخوردار است‌ و نه تنها گوش به صورت طـبیعی از مـاهیت آوایی و موسیقایی آن‌ لذت‌ می برد که چـشم های مـأنوس به متون ادبـی نـیز به التذاذ هنری می رسند. فایده تکرار علاوه بر ایجاد تأثیر ‌موسیقایی‌ و آهنگین کردن کلام، پیوند دادن کلمات کلیدی به هم اسـت.

ترکیبات‌ و گروه های‌ اسمی‌ پیچیده با ساخت های بدیع نحوی و معنایی از ویژگی های برجسته اشعار وحشی بافقی است. وی از این نظر کاملا استادانه و ماهرانه عمل می کند.

سطح ادبی در اشعار بافقی

بررسی این بعد از غزلیات وحشی نشان می دهد که‌ وسعت‌ دایره تخیل و تلاطم امواج معانی به ذهن خلاق شاعر اجازه نداده تا آنها را ساده‌ و ابتدایی بیان کند، از این رو با استفاده از تکنیک های بیانی و فـنون ادبی به ویژه‌ به‌ کمک استعارات و تشبیهات، مضمون های گفته شده را در قالب تعبیرات تازه خود می ریزد تا صور خیال‌ را زنده تر سازد. ضمن اینکه شاعر اصرار دارد از کلمات، معانی صریح‌ آنها را اراده نکند. توجه ویژه او بـه صورت و فرم به اندازه ای است که او را در ردیف دو سه شاعر بزرگ فرمالیست شعر فارسی جای می دهد. ویژگی های سبک‌ شخصی‌ او هر یک به نوعی در ارتباط با صورت و فـرم اسـت. وحـشی علاوه بر کاربرد الفاظ‌ زیبا، به‌ معنا و محتوای‌ سخن خود نیز توجه دارد. تصویر آفرینی های‌ زیبای او در غزل گویای همین مطلب است.

وحشی در تشبیهات خود به دنبال خلق افق های مـعنایی و تصویرسازی های نو و بدیع است، از این‌ رو هر مضمون‌ برای او از دیدگاه های مختلف عرصه تجربه و خلق جدید واقع می شود؛ از عناصر بیانی به انواع تـشبیه‌ و اسـتعاره نظر دارد و چون شاعری درس خوانده و به علوم زمان‌ خود، آگاه بود، تشبیهاتش بر مبنای اطلاعات علمی ساخته شده است.

سر و جان است در راهت نه آخر سنگ و خاک است این / بـه استغـنات میرم‌ من‌ نگاهی‌ زیر پا میکن

وحشی‌ در غزل های خود به تلمیحات دینی و مذهبی، سامی و تاریخی، توجه بیشتری دارد. تلمیحاتی از قبیل‌ آب‌ بـقا، منصورحلاج، مور و سلیمان، کشتی نوح، طور عـشق، چشمه حیوان، باغ ارم، دارا و اسـکندر، لیلی و مجنون که از میان تلمیحات نام برده به چشمه حیوان نگاه ویژه ای دارد.(۴)

مهمترین درونمایه غزلیات وحشی عـشق مجازی است. از تعداد ٣٩٥ غزل او در بیشتر غزل ها معشوق زمینی است که برخاسته از تخیل‌ شاعر در مضمون پردازی‌ است. عشق و عرفان رکن اصلی فکر وحشی بافقی است. شاید بتوان گفت بزرگترین هنر او طبیعی بودن شعر اوست. این شـعر بیانگر عـشق‌ و اشراقی‌ است که‌ در نفس او اتفاق افتاده است.

غزل وحشی بافقی آیینه تمام نمای احساسات

غزل وحشی آیینه تمام‌ نمای‌ احساسات لطیف و انفعالات روحی شاعر است؛ اینکه چـگونه بـا ترکیب سازی ها و تصویر آفرینی های‌ بدیع‌ و بی سابقه‌ احساسات درونی خود را به بهترین شیوه منعکس می کند، از او شـاعری صـاحب سبک ساخته‌ است. غزل سرایی شیوه خاص اوست؛ از این رو زبان غزل او فراز و فرود بـسیار دارد.

شعر وحشی به دلیل انتخاب بسیار مناسب قافیه‌ ها و ردیف های مـناسب به لحاظ موسیقایی بسیار غنی است. در اشـعار وحـشی، واژه های‌ مشکل‌ و ترکیب های عربی بسیار کم دیده می شود امـا بـه جای آن‌ از واژه ها و ترکیب های رایج زمان خود بسیار استفاده کرده است. او زبانی ساده و پر از صـداقت را بـر می گزیند و همین‌ دلیلی‌ است که در عهد خـود به‌ عنوان‌ تـواناترین شاعر مکتب‌ وقوع‌ محسوب می شود.(۵)

منابع:

١- از زبان‌ شناسی‌ به ادبیات، صفوی، کوروش، جلد اول نظم. تهران: سوره مهر، چـاپ سوم، ١٣٨٣

٢- ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمد رضا، چ ٣، تهران: سخن، ١٣٨٤

٣- بررسی مـنشأ وزن شـعر فـارسی، وحیدیان کامیار، تقی‌، چاپ سوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی،١٣٧٤

٤- بیان و معانی، شمیسا، سیروس، تهران: فردوس. چـاپ ‌ ‌هـشتم، ١٣٨٣

٥- تحول شعر فارسی، موتمن، زین العابدین، تهران: طهوری،١٣٧٠