خان‌بابا مشار نخستین فهرست‌نویس کتاب‌های چاپی فارسی به شمار می‌رود که سال‌های طولانی از عمر خود را صرف تحقیق و پژوهش کرد و توانست پایه کتاب‏شناسی چاپ فارسی را بنیان بگذارد، کاری که پیش از او، هیچ شخصی انجام نداده بود.

کتاب‌، نمادین‌ترین‌ چهره‌ پژوهش است و کتاب‌پژوهان از برجسته‌ترین چهره ها در قلمرو پژوهش به شمار می‌آیند؛ بنابراین با وجود اهـمیت کتاب به عنوان دیرینه‌ترین و برجسته‌ترین واسطه در حفظ، ثبت و ضبط اندیشه و انتقال‌ آن به دیـگران و نسل‌های‌ بعدی‌، آن‌گونه کـه در حوزه کتاب بایسته است، پژوهش صورت نگرفته و بسیاری از وجوهش آن‌طور که باید شناخته نشده و چه بسا ناکامی پاره‌ای دست‌اندرکاران امر کتاب از پدیدآورنده تا ناشر، نتیجه‌ همین بی‌اهمیتی نسبت به امر پژوهش در زمـینه کتاب باشد.

۵۰سال پیش که اینترنت، ماهواره، رایانه و رسانه‌های دیگر در اختیار نبود، جمع‌آوری تمامی کتاب‌های چاپی کار چندان آسانی نبود،  این کار غیرممکن با همت والای خان‌بابا مشار مـمکن شـد. وی حدود ۳۰ سال از بهترین سال‌های حیات خویش را صرف گردآوری فهرست کتب چاپی کرد و برای گردآوری این‌ فهرستگان‌ها تلاش‌های زیادی به عمل آورد. به نقاط مختلفی سفر کرد تا بتواند یک مجموعه کـاملی را فـراهم آورد. نکته جالب اینکه حاصل تمامی عمر خویش را به صورت رایگان‌ در اختیار مردم قرار داد.(۱

مشار، نامی ماندگار

آفریدن اثری ماندگار، پدیدآورنده اثر را جاودانه می‌گرداند و خـان‌بابا مـشار بـا خلق فهرست کتب چاپی(پنج جلد)، فهرست کـتاب‌های چـاپی‌ عربی(یک جلد)، فهرست مؤلفان کتاب های چاپی فارسی و عربی(شش جلد) و ترجمه کتاب المجلس شیخ مفید به جاودانه‌های‌ تـاریخ‌ فـرهنگ‌ و ادب ایـران زمین پیوست.

بسیاری از پژوهشگران حوزه کتاب نام مشار را نخستین بـار از زبان استادان خود در کلاس‌های کتابداری شنیده‌اند که با احترام از پیری سخن‌ می‌گفتند که‌ یک تنه بار آثار چـاپی فـارسی و عـربی را بر دوش می‌کشید و بی‌هیچ‌ پشتوانه‌ای‌ و بی‌هیچ‌ امیدی نهادی، سازمانی یا بنیادی تـنها بـه شوق آفریدن اثری جاودانه، یک یک کتابخانه‌ها را در می‌نوردید و کتابفروشی‌ها را سر می‌زند تا مشخصات کتابی را فـهرست کـند.

زندگی‌نامه‌ خان بابا مشار

خان بابامشار در خانواده ای از قاجار و در تهران چشم به جهان گشود. پس از پایان تـحصیلات مـتوسطه به‌ خدمت وزارت دارایی درآمد و سالی‌ چند در آن وزارت‌خانه نقش‌ مستوفیان‌ را عهده‌دار شد، پس از ۲۱ سـال از مـشاغل دولتـی کـناره‌ گرفت‌ و با این اندیشه که‌ با تـکیه بـر آموخته‌هایی که‌ در طول ۴۰سال، نزد استادان زمانه خویش در علوم قـدیمه فراگرفته بـه‌ تحقیق‌ و مطالعه بپردازد اما شـوق مـطالعه در آثار مـکتوب، او را مـتوجه‌ خـلأیی کرد که دیرینه‌ سالی پیش، اسـلاف او چـون ابن ندیم و حاجی خلیفه آن‌ را احساس کرده بودند و ایـن بـار خان‌بابا باید بار نزدیک به‌ ۲۰۰ سال تلاش‌ صنعت‌ چـاپ را بـر دوش می کشید و فهرست توصیفی و تحلیلی کـتاب‌هایی را گـردآوری می کرد که تعداد آن‌ها که‌ بر ۲۰ هزار عنوان بالغ می‌شد.  مشار باید برای یـافتن‌ مـنابع‌ خود به‌ روزگاران‌ گذشته‌ گـام مـی‌نهاد بـه عهد صفویان، آنـ‌گاه کـه در جلفای اصفهان کارخانه کـوچکی بـود که آثار مذهبی را به خط و زبان ارمنی طبع می‌کرد و از آن‌جا آغاز می‌کرد و چنین نـیز کـرد اما در جلفای اصفهان نتوانست اثری بـه فـارسی بیابد و بـه نـاگزیر بـه روزگاری گام نهاد کـه عباس میرزای نایب السلطنه در تبریز کارخانه‌ای برای چاپ کتاب در ‌ ۱۲۴۰ هجری وارد کرد و در طول هفت سـالی کـه چاپخانه در تبریز دایر بود، هفت عـنوان کـتاب در آنـجا بـه چـاپ رسید. (۲)

مشار همان‌گونه‌ کـه در مـقدمه اثـر پنـج‌ جـلدی‌ بـرجسته‌اش می‌نویسد، سودای آن داشت که کار تدوین کتاب‌شناسی آثار چاپی را به سبک معجم المطبوعات العربیه و المعربه دنبال کند که زندگی‌نامه پدیدآورندگان آثار مکتوب‌ است و شرح مختصر زندگی‌ نـویسندگان‌ و مترجمان عرب تا ۱۵ سال طول کشید تا پس از در نوردیدن کتاب‌فروشی‌ها، مطبعه‌ها و کتابخانه‌های شهرهای ایران و عراق به گردآوری اطلاعات کتاب‌شناسی و زندگی‌نامه‌های پدیدآورندگان‌ آنها بپردازد. وی سودای آن داشت کـه بـا امکانات شخصی خود این اثر عظیم را به چاپ رساند. مشار نـیز تـغییراتی در ساختار فهرست خود ‌پدیدآورندگان‌ بـه صـورت یک کتاب‌شناسی الفبایی براساس عناوین کتاب‌ها درآورد و شگفت این جاست‌ که‌ حاصل‌ رنج ۱۵ ساله را خود رایگان در اختیار انجمن فلسفه و علوم انسانی قرار داده و بدین‌گونه‌ جلد نـخست فـهرست کتاب‌های چاپی فارسی در ۱۳۳۷ تـوسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شد.(۳)

مجلد دوم‌ این اثر گران قدر در ۱۳۴۲ خورشیدی انتشار یافت که در جمع متضمن ۱۴ هزار عنوان ۲۰ هزار عنوان کتاب چاپی فارسی است که تا آن زمان در جهان منتشر شـده بـود.؟؟

مـشار در ۱۳۴۰ خورشیدی پس از آنـ‌که برای دیگر اثر بزرگ و پرحجم خود مؤلفان آثار چاپی فارسی و عربی ناشری نیافت با سرمایه شخصی بـه چاپ و نشر آن پرداخت. این اثر یک‌ زندگی‌نامه‌ جمعی پدیدآورندگان به شـیوه هـمتایان عـربی‌اش معجم المطبوعات العربیه و اعلام بود و نویسندگان زیر نام کوچکشان معرفی شده‌اند.

اهـمیت کـار مشار دراین جاست که آثار چاپی فارسی در سراسر کشور و حتی عراق و لبنان پراکنده بود و هنوز نیز این‌ پراکندگی‌ شایع است و این محقق و پژوهنده نستوه، یک‌یک آثاری را که معرفی کرده، خود شـناسایی و به شرح و توصیف آنها پرداخته‌ است‌.

او بنیان‌گذار روشی‌ بود که بعدها پژوهندگان برجسته دیگری چون حسین بنی آدم و ایرج افشار آن را پی گرفتند و با تدوین‌ کتاب‌شناسی‌های‌ موضوعی و ۱۰ ساله آثاری ارجمند در عرصه معرفی منابع چاپ شده عـرضه‌ داشـتند.

شیوه و فرایند کار

مشار پس‌ از بازنشستگی کار تهیه کتابشناسی را همراه با اشتغال به کشاورزی آغاز کرد، او از نوجوانی‌ بـه کـتاب عشق می‌ورزید. به گفته خودش برای آنکه کتابی را دوبار نخرد به‌ تهیه‌ فهرستی از کتابهایش دست زد که این خود سرآغاز داستانی شد که به انتشار فهرست‌ کتاب های چاپی فارسی انـجامید. کـتابشناسی مـشار در حقیقت نخستین فهرست، جـامع چـاپی‌ فـارسی‌ محسوب‌ می‌شود زیرا تا آن زمان، در ایران و دیگر کشورها، کتابشناسان بیشتر به‌ تهیه‌ فهرست نسخه‌های خطی فارسی پرداخته بودند. از ایـن رو کـتاب‌های چـاپی فارسی به‌ گونه ای جامع‌ گردآوری نشده بود. اهـمیت کـار او زمانی روشن می‌شود که بدانیم از کتاب های چاپی فارسی‌ نه‌ مجموعه‌ کاملی در کتابخانه‌ای است و نه مشخصات آنها در فهرست‌های کتابخانه‌ها به صورت کـامل‌ و صـحیح‌ ذکر شده است.(۴)

فهرست کتاب‌های چاپی یک کتابشناسی گذشته‌نگر اسـت که براساس عنوان کتاب تنظیم و برای‌ افرادی‌ که نام آثار را بدانند از مراجع اصلی تحقیق است و مراجعه‌کننده می‌تواند: نـام‌ نـویسنده، تـاریخ انتشار، تعداد جلد یا صفحه ها و احیانا چند جمله در توصیف هر کـتاب بـیابد. فهرست‌ کتاب های‌ چاپی فارسی در کتابداری و فرهنگ ایران کاربردی وسیع دارد. نخست این کتابشناسی بهترین‌ مأخذ برای تـهیه کـتابشناسی‌های مـوضوعی و کتابشناسی‌ جامع‌ موضوعی فارسی‌ است‌ که‌ خود از کمبودهای اساسی کتابداری ایران‌ بـشمار مـی‌رود. دیـگر آنکه این مجموعه‌سازی برای کتابخانه‌ها منبع معتبری برای کسب اطلاع‌ درباره کتاب مـحسوب مـی‌شود بـه علاوه‌ در فهرست نویسی کتاب های فارسی‌ نیز منبع معتبری برای کسب اطلاع‌ راجع‌ به کتاب و نـویسنده اسـت.

اینکه در فهرست کتاب های چاپی عنوان کتاب سرشناسه قرار گرفته‌ است از منطق خاصی کـه‌ سـنت‌ رایـج‌ در مشرق زمین‌ بود، سرچشمه گرفته است.(۵)

از فـهرست کتاب های چاپی‌ فارسی‌، چاپ های دیگری نیز در سال های بعد منتشر شد. یک چاپ توسط شخص مـؤلف در ۱۳۵۰‌ در چهار جـلد انتشار یافت که دامنه آن با سعی‌ مشار تا ‌ ۱۳۴۵‌ گسترش‌ یافته اسـت. ایـن ویرایش که در ۲ جلد و یک ذیل در سال ۱۳۵۲ منتشر شد، حاصل درآمیختن فهرست‌های دیگری چون کتابشناسی ۱۰ ساله و کـتاب های ایـران با فهرست مشار است.

سرانجام

مشار پس از نزدیک ۶۰ سال تلاش پیگیر و کوشش مستمر در تدوین بزرگترین کتاب‌شناسی آثار چاپی فارسی، پس از سه سال تحمل بیماری، سرانجام در ۲۹ شهریور ۱۳۵۹‌ خورشیدی جهان‌ فانی را وداع گـفت و بـه دنیای باقی شتافت.

منابع‌:  

۱. فهرست‌ کتاب های چاپی فارسی/خان‌ بابا مشار/تهران:ارژنگ،۱۳۵۰.

۲. فهرست کتاب های چـاپی عـربی/ خان‌بابا مشار/[تهران:بی‌نا]، ۱۳۴۴.

۳. فهرست‌ مقالات‌ فارسی در زمینهء تحقیقات ایرانی(جلد چهارم‌)/ ایرج‌ افشار/تهران‌:انتشارات علمی و فرهنگی‌ ۱۳۵۱‌-۱۳۶۰.

۴. کتابشناسی‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌/ محمد فرح‌زاد

۵. نمایه فهرست مقالات فرهنگی در مطبوعات جمهوری اسـلامی ایـران/تهران:،۱۳۸۰.