آیت‌الله مرتضی عسکری یکی از محققان خستگی‌ناپذیر و متکلم برجسته جهان اسلام به شمار می‌رفت که عمر با برکت خود را در راه پژوهش در کلام، تاریخ و حدیث صرف کرد به گونه‌ای که توانست ده‌ها اثر مهم به نگارش درآورد و این گونه در ترویج مکتب اهل بیت(ع) نقش بسزایی ایفا کند.

تاریخ نگاری اسلامی به عنوان یکی از ابعاد و مظاهر فرهنگ و تمدن اهمیت بسیاری دارد که همواره با تاریخ سیاسی، احوال فقها و محدّثان، تاریخ علوم، اخبار، سیره و احادیث در پیوند بوده است. پژوهش در تاریخ نگاری بدان سبب که نکته های ناگفته بسیاری در خود دارد، مهم است. علامه سید مرتضی عسکری از جمله افرادی بود که برای درک و فهم تاریخ صدر اسلام دست به پژوهشی گسترده در متون تاریخی و کتاب های حدیث زد. در این جستار سعی بر این است که ضمن پرداختن به زندگی‌نامه این عالم فرزانه به برخی از دستاوردهای ایشان بپردازیم:

زندگی‌نامه و تحصیلات

‌آیت‌ اللّه‌ مرتضی‌ عسکری در  ۱۲۹۳خورشیدی‌ در سامرا دیده به جهان گشود. البته خانواده وی اهل‌ ساوه‌ بودند اما بعد از مدتی به عراق مهاجرت کردند. مرتضی عسکری در مدارس علوم دینی سامرا  مقاطع تحصیلی را گذراند و سپس برای طی کردن مدارج بالاتر به مدت چهار سال به قم رفت در این دوره شیخ‌ عبدالکریم‌ حایری‌ ریاست حوزه علمیه قم را بر عهده داشت. او مهاجرت خود به ایران را شبیه به توفیقی اجباری توصیف کرده و در مورد علت آن می‌گوید: مقدمات و ادبیات را در سامرا خواندم. مخارج تحصیلم از املاکی که در ساوه داشتیم، تهیه می‌شد؛ لذا از سهم امام استفاده نمی‌کردم، امّا از زمانی که طاغوت رضاخان، فرستادن پول به عراق را منع کرد، مجبور شدم در زمان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به حوزه علمیه قم آمده، در یکی از حجره‌های مدرسه فیضیه، با علی صافی گلپایگانی، هم‌حجره شوم.

عسکری دروس‌ سطح‌ و مباحث‌ اخلاق، تهذیب، کلام‌ و تفسیر را نزد آیات‌ عظام‌ مرعشی، شریعتمدار ساوجی، پایین‌ شهری، امام‌(ره)، حاج‌ میرزا خلیل‌ کمره‌ای آموخت و بعد به عراق رفت، وی از اعضای سابق شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت(ع) و از روحانیان فعال علیه رژیم بعثی عراق و مدت‌ها از اعضای کادر اصلی حزب الدعوة الاسلامیة بود اما در آنجا به‌ خاطر استبداد و خفقان‌ شدید حزب‌ حاکمه‌ بعث در امان نبود و به ایران بازگشت.

آثار و مهم‌ترین ویژگی آنها

این عالم فرزانه دارای‌ تألیفات‌ فراوانی‌ به‌ زبان‌های‌ عربی‌ و فارسی‌ است که مورد استقبال‌ اسلام‌ پژوهان‌ قرار گرفته‌ است. برخی‌ از آثار علامه، به‌ زبان‌ انگلیسی‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است. لازم به ذکر است که عسکری بیشتر مطالعات خود را بر تاریخ متمرکز کرده بود. ثمره عملی این رویکرد در نوشته‌های او نمایان است. او در این مورد می‌نویسد: «از همان آغاز [طلبگی] به مطالعه کتاب‌های سیره و تاریخ پیامبر اسلام‌(ص) و اصحاب و فتنه‌های صدر اسلام و سفرنامه‌ها علاقه داشتم و داستان استعمار استعمارگران در کشورهای اسلامی را دنبال می‌کردم.»

«معالم‌المدرستین» در سه جلد یکی از مهم ترین آثار وی است که یک بررسی تطبیقی در میان ۲ مکتب بزرگ عالم اسلام و به اصطلاح خاص ایشان مکتب امامت و مکتب خلافت، بود. تحقیق و بررسی در مسایل قرآنی با عنوان «القرآن‌الکریم و روایات‌المدرستین» در سه جلد که ثمره پانزده سال کار ایشان و همکارانشان است، مشکلات بزرگی را برای همیشه در تاریخ قرآن حل کرد. این کارها در عالم اسلام تأثیرات وسیعی بجای گذاشت که نشانه‌ آن نامه‌هایی است که از نقاط مختلف عالم به ایران به محضر علامه فرستاده شد و آثار بزرگ هدایتی کارهای ایشان را اعلام کردند. در واقع یکی از تلاش‌های علمی علامه عسگری که به اذعان‌ ‌بسیاری از علما، جزو افتخارات تشییع محسوب ‌می‌شود، کشف برخی احادیث جعلی بود، توضیح آنکه احادیث ‌متعددی در میان کتاب های عده‌ای از ‌مخالفان مبنی بر تأسیس تشیع توسط فردی یهودی به نام عبدالله بن ‌سبا وجود داشت. ‌ علامه عسگری با بررسی گسترده‌ این احادیث دریافت‌ ‌که عبدالله بن سبا و ۱۵۰ نفر دیگر به نام ‌صحابی، افرادی ساختگی هستند که هیچ وجود ‌خارجی نداشته‌اند و صرفا برای بهره‌برداری و دسیسه ‌علیه شیعیان جعل شده‌اند، وی با استدلال های گسترده‌ای که در کتاب «مأه و خمسون ‌صحابی مختلق» آورد، توانست‌ ‌آتش این فتنه را به خوبی خاموش کند، این کتاب به قدری اهمیت ‌دارد که آیت‌الله خویی در جلد دهم کتاب «معجم رجال‌الحدیث» این کتاب و نویسنده آن‌ را ستوده ‌است. ‌

از دیگر آثار این عالم ربانی می‌توان به عقاید اسلام‌ در قرآن‌ کریم؛ ‌نقش‌ عایشه‌ در تاریخ‌ اسلام؛ مصحف‌ در روایات‌ و اخبار؛ امامان‌ این‌ امت‌ دوازده‌ نفرند؛ گریه‌ بر میّت‌ از سنت‌های‌ رسول‌ خدا(س) است؛ بداء یا محو و اثبات‌ الهی؛ آیه‌ تطهیر در کتب‌ دو مکتب؛ ‌ عصمت‌ انبیاء و رسولان؛ ازدواج‌ موقت‌ در اسلام؛ آخرین‌ نماز پیامبر؛ ‌ صفات‌ خداوند جلیل‌ در مکتب؛ ادیان‌ آسمانی‌ و مساله‌ تحریف؛ سقیفه؛ بزرگداشت‌ یاد انبیاء؛ عدالت‌ صحابه؛ عبداللّه‌ بن‌ سباء و دیگر افسانه‌های‌ تاریخی؛ حکم‌ بازسازی‌ قبور انبیا و اولیا و عبادت‌ در آن‌ها؛ جبر و تفویض‌ و اختیار و قضا و قدر؛ نقش‌ ائمه‌ در احیای‌ دین و صد و پنجاه‌ صحابی‌ ساختگی اشاره کرد.

علامه عسکری در آثار خود کوشیده است تا با نگاهی محققانه به بررسی تاریخ اسلام بپردازد. از دیگر ویژگی‌های‌ کتاب‌های‌ وی، بیان‌ روشن‌ و واضح‌ و نثر بسیار روان‌ و سلیس‌ آن‌ها است‌ که‌ خواننده‌ را به‌ سوی‌ خود می‌خواند. وی علاوه بر بررسی‌ کتب‌ شیعه، احادیث‌ اهل‌ سنّت‌ را نیز مورد بررسی‌ قرار داده، به‌ گونه‌ای‌ که‌ این‌ آثار، مرجع‌ و منبعی‌ قابل‌ اعتماد برای‌ آنان‌ به‌ شمار می‌رود. کوشش‌های‌ علامه‌ عسکری‌ برای‌ مصون‌ ماندن‌ اسلام‌ از تحریف، مورد تقدیر هر ۲ مکتب‌ قرار گرفته‌ است.

فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

علامه عسکری علاوه بر نگارش کتاب در طول عمر پربرکت خود اقدامات و فعالیت‌های فرهنگی متعددی انجام داد. برای نمونه وی مدارس دینی جدید با روش تربیتی نوین تاسیس کرد و  از صاحبان فضل جهت تدریس در آن استفاده کرد.  تأسیس مراکز علمی و مدارس در عراق و سپس تأسیس دانشکده اصول دین و تأسیس مجمع علمی اسلامی در ایران از دیگر فعالیت‌ها این عالم وارسته بود. از دیگر ویژگی‌های بارز علامه عسگری روحیه‌ ‌خرافه‌زدایی از دین بود که در این راه کوشش‌های ‌گسترده‌ای برای دور کردن عادات‌ ‌و اندیشه‌های منحرف از دامن اسلام کرد، وی از جمله افرادی بود ‌که قمه‌زنی را رفتاری‌ ‌خارج از اسلام عنوان و در راه تبیین این موضع کوشش کرد. ‌

 یکی دیگر از حرکات اجتماعی بزرگ علامه، مبارزات سیاسی گسترده‌ای بود که از عصر دولت پادشاهی عراق تا عصر حزب بعث برای احقاق حقوق شیعیان عراق انجام داد. او در این دوران، در صدر روحانیان مبارز عراق بود که شهدای بزرگی چون: آیت الله سید محمدباقر صدر، سید مهدی حکیم و سید محمدباقر حکیم در شمار این‌گونه از علما قرار داشتند. این عالم فرزانه همچنین جمعیت خیریه‌ای را در بغداد تشکیل داد، این موسسه را نخستین بار سید هبه‌الدین شهرستانی، مجتهد نامدار ایرانی‌الاصل عراق تاسیس کرد. اما در ۱۹۵۸میلادی به علامه عسکری واگذار شد که وظیفه‌ اولیه‌ آن شبیه به کار کمیته امداد بود و ایتام، بیوه‌زنان، بیماران، معلولین، بیکاران، فقراء یا زائران در راه‌ مانده را تحت پوشش قرار می‌داد. وی همچنین ۲ درمانگاه ایجاد کرد. این جمعیت و صندوق خیریه‌ وابسته به آن همه کارهای خیریه و فرهنگی خویش را بر اساس کمک‌های مردمی انجام می‌داد.

وفات

سرانجام این محقق تاریخ پژوه و فقیه فرزانه در ۲۵ شهریور ۱۳۸۶خورشیدی پس از سال‌ها تلاش علمی دیده از جهان فروبست و درحرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.