ولی الله خاکدان از نخستین طراحان صحنه سینما و تئاتر ایران شناخته می‌شود که‌ اغراق‌ در جزئیات صحنه‌ و رنگ‌آمیزی‌های‌ تُند از جمله ویژگی‌های صحنه آرایی او به شمار می‌رود. این هنرمند برجسته شکل طراحی صحنه و لباس را در تمام هنرهای نمایشی ایران عوض کرد و آن را به اوج رساند.

ولی الله خاکدان برجسته‌ترین دکوراتور دهه‌های ۲۰ و۳۰ و شاید تاریخ طراحی صحنه تاکنون در ایران باشد. او نخستین فردی بود که حرفه اصلی اش طراحی صحنه و دکور بود. قبل از خاکدان طراحی نمایش ها را در ایران یا نقاشان یا کارگردانان بر عهده داشتند. خاکدان در سال ها فعالیت از ابتدا تا همیشه یا طراحی تئاتر کرده است یا طراحی سینما یا تلویزیون، یعنی طراحی صحنه برای او یک مشغله فرعی نبود، حرفه اصلی او محسوب می شد.

وی حق بزرگی بر گردن تئاتر و سینمای ایران دارد و تمام دست‌اندرکاران حرفه‌ای هنر نمایش به نوعی مدیون وجود او هستند. خاکدان شکل طراحی صحنه و لباس را در تمام هنرهای نمایشی ایران عوض کرد و آن را به اوج رساند. در زمینه دکورهای واقع گرا، تروکاژهای صحنه ای ابتکارات دکورسازی هنوز هم پس از گذشت سالیان طولانی فردی مانند او در تئاتر و سینما پیدا نشده است. به گونه‌ای که در سالیان اخیر هرگاه طراحان امروزی در جایی از کار خود درمانده اند، ایده های خاکدان یاری رسان آنها بوده است.(۱)

 مروری بر زندگی و فعالیت‌های تئاتری

ولی الله خاکدان در ۱۳۰۲ خورشیدی در یک خانواده اصیل در باکو به دنیا آمد. در دوران کودکی استعداد خود را در نقاشی به ظهور رساند و متعاقب آن کلاس های نقاشی را در خانه پیشاهنگی باکو گذراند. در ۱۳۱۷ به ایران آمد و در مراغه ساکن شد. در آنجا با صمد صباحی کارگردان مشهور آشنا شد و نخستین تجربه تئاتری خود را در مراغه به انجام رساند. پس از شهریور ۱۳۲۰  به تبریز رفت و در تئاتر شیر و خورشید و آنجا طراحی نمایش‌های عرب اوغلی برجسته ترین کارگردان وقت آذربایجان و صمد صباحی را عهده‌دار شد. وی در این تئاتر دکورهای موجود آنجا را که طراحان روسی با شیوه ای حرفه ای ساخته بودند از نزدیک مشاهده کرد و در دوره فرقه دموکرات کلاسی را که در آن دکوراتور اصلی بالشویک تئاتر مسکو جهت تدریس دکور و صحنه آرایی برپاکرده بود، گذراند. خاکدان اساسی ترین مسایل طراحی صحنه و دکور را در این کلاس فراگرفت. اطلاعاتی که این کلاس در اختیار خاکدان قرار داد، پایه اصلی موفقیت های بعدی وی بود. به دنبال سقوط فرقه دموکرات در ۱۳۲۶ خاکدان به تهران آمد و در تئاترهای لاله زار مشغول به کار شد. طراحی آرشین مالالان به کارگردانی صمد صباحی در تئاتر پارس نخستین کار او در تهران بود که با سر و صدای زیادی همراه شد.

دکورهای این نمایش از تازگی بسیاری برخوردار بودند و موجب حیرت همگان شد. آنچه را که خاکدان بر صحنه ایجاد کرده بود تا آن زمان شخصی ندیده بود، به طوری که همه دست اندرکاران تئاتر و طراحان حرفه‌ای صحنه که رقیب او بودند و قبل از خاکدان در تهران دکورسازی می‌کردند در برابر وی سر تعظیم فرود آوردند. خاکدان در این خصوص نقل می کند: «به گفته آنهایی که کار را دیدند و تخصص داشتند، این نخستین بار بود که بر روی صحنه‌های تئاتر های تهران یک دکور واقعی دیده می‌شد. این دکور کاملاً بر اساس رعایت تمام ضوابط دکور و صحنه آرایی ساخته شده بود، فقط چندتا دیوار و یک رنگ کاری ساده نبود، نقاشی صحنه انجام گرفته بود، سایه روشن کار شده بود، همه چیز عالی شده بود، حمله کور و هم خود نمایشنامه خیلی سروصدا به پا کرد.»

 به دنبال آن اسماعیل مهرتاش که در قبل هم همیشه بهترین دکوراتورها را گرد خود جمع می کرد، خاکدان را به جامعه باربد دعوت کرد.  خاکدان طراحی های تئاترهای فردوسی و سعدی را نیز  بر عهده گرفت و بدین ترتیب تقریبا به غیر از تئاتر تهران که دکورهای آن را هم یکی از شاگردان خاکدان طراحی می کرد، تمام تئاترهای لاله زار بر عهده او گذاشته شد.  

وی در هر تئاتر یکی از شاگردان خود را بر سر کار گذاشت و خود شخصا همه دکورها را تحت نظر گرفت. خاکدان دکورهای جامعه باربد را تا ۱۳۳۷ طراحی کرد. دکورهایی که در این تئاتر کارکرد خصوصاً به جهت تروکاژهای صحنه‌ای که در آنها وجود دارد، شهرت بسیاری پیدا کرد. «خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، عدالت خواهان، میرقصد آفرود، جانم فدای وطن، شاهزاده توراندخت و نیرنگ جدید از جمله نمایش‌های معروفی هستند که خاکدان طراحی آنها را در جامعه باربد انجام داد.

 رفیع حالتی که بسیاری از نمایش هایش را خاکدان طراحی کرده  گفته است: «بهترین دکوری که خاک را روی صحنه آورده و فکر و ابداع زیادی به خرج داده «لومبک آب فروش» است.»

 خود خاکدان در خصوص این نمایش می‌گوید: «از برنامه‌های موفق دیگر من در جامعه باربد یکی هم لومبک آب فروش بود، دکورهایش خیلی  فکر شده و قشنگ بود.»

آثار به یادماندنی

 اما معروف ترین نمایشی که دکور آن حیرت همگان را بر انگیخت، شاهزاده توراندخت بود که در طراحی آن سروری نیز به خاکدان یاری رساند. برای پنج پرده این نمایش، پنج دکور مجلل با استفاده از استیل معماری چینی به بهترین نحو توسط خاکدان و سروری تهیه شده بود که در زمان خود به گفته مهرتاش بیش از ۲۵ هزار تومان مخارج تهیه دکور شد. شاهزاده توراندخت از لحاظ دکور به حدی جالب بود که مهرتاش پس از پایان نمایش دکور آن را به منزل خود برده است. یکی از مطبوعات آن دوره در خصوص دکور این نمایش نوشته است: «آنچه بیشتر از همه در این نمایش تماشاچی را محسور می‌کند و لذت می‌دهد، صرف نظر از بازی حالتی، دکور زیبایی است که توسط سروری و خاکدان ساخته شده به‌حق شایسته تمجید و تحسین است. ایشان استیل زمان را خوب شناخته از نظر کمپوزیسیون استادی را به کار بردند، هر پرده این نمایش از نظر دکور تابلوی بی نظیری است که مدت‌ها چشم را خیره می کند.»

 خاکدان و سروری به خاطر طراحی این دکور از طرف اتحادیه هنرمندان تئاتر مورد تقدیر کتبی قرار گرفتند اما نکته جالب در این جا برخورد خاکدان با این دکور است. وی آن قدر آگاهانه در مورد دکور و صحنه آرایی فکر می‌کند که شکوه و ابهت این دکور به جهت لطمه‌ای که به کار بازیگران می‌زد، نفی می‌کند و این در حالی است که همه دست اندرکاران قدیمی تئاتر و حتی منتقدان لب به تحسین دکور شاهزاده توراندخت گشاده اند. خاکدان اظهار می‌دارد: «برنامه‌هایی بوده که خیلی موفقیت داشته خیلی هم برای من شهرت به همراه داشته اما از نظر خودم رضایت بخش نبوده است.» یکی از نشریات آن سال‌ها در نخستین نمایش نوشت: «دکورها از آقای خاکدان با مهارتی قابل تحسین ساخته شده اند.»  در تئاتر پارس علاوه بر آرشین مالالان و سویل و ناموس، چک بی محل،  راز، شاه اسماعیل و گل‌های مسموم از کارهای معروف وی است. (۲)

اوج موفقیت خاکدان در تئاتر سعدی بود زیرا در آنجا گروه‌هایی کار می کردند که نمایش هایشان در سطح روشنفکرانه تری قرار داشت و زحماتی که خاکدان می کشید در میان اجرای نمایش‌های کم ارزش گم نمی شد، بلکه دکور و نمایش هر دو قوی بوده و یکدیگر را در صحنه کامل می‌کردند، خاکدان در خصوص فعالیت هایش در تئاتر سعدی می گوید: «کارهایی را که در تئاتر سعدی انجام دادم، حتما مطالعه و بررسی قبلی رویش انجام گرفت. آنجا همیشه نمایشنامه می‌خواندیم با کارگردانش بحث‌های زیادی می کردیم. بیشتر کارهای کلاسیک می کردند، من هم کمکشان می کردم.»

 چراغ گاز هم سر و صدای زیادی به پا کرد، خصوصاً داستان بسیار زیبایی هم که داشت در روزنامه‌ها و مطبوعات بحث زیادی راه انداخت، هر شخص می آمد، تبریک می گفت. یکی از کارهای خیلی موفقم در آنجا نمایش «از طبع خارج شده بود» این نمایش دکور بیشتر نداشت اما به قدری با نمایشنامه هماهنگ شده بود و به آن کمک می‌کرد که باعث تعجب خود من شده بود.

در خصوص نمایش «تارتوف» در یکی از نشریات آن سال ها ادعا شده:  این اولین باری است که تارتوف را با لباس و دکور اصلی در ایران نمایش می‌دهند باید به خاکدان تبریک گفت که چنین به  خوبی از عهده ساختن دکور برآمده اند.

طراحی نمایش های تئاتر فردوسی هم تا سال ۳۲ در دست خاکدان بود. اگرچه سطح کارهای تئاتر فردوسی چندان قابل قابل بحث نبود اما باز هم خاکدان کارهایی به یاد ماندنی بر صحنه آنجا به نمایش گذاشت.

خاکدان در سال‌های آخر فعالیت خود در تئاتر نمایش های گروه آناهیتا را که متعلق به نسل جدید تئاتر ایران بودند، نیز انجام  داد. از آنجایی که شیوه کار دست اندرکاران تئاتر آناهیتا واقع‌گرایانه بود، خاکدان می‌تواند بهترین صحنه و لباس و نمایش های آن ها باشد.(۳)

فعالیت در سینما

خاکدان از  ۱۳۳۰ در کنار فعالیت‌های تئاتر به سینما نیز روی آورد و بعد از اواخر دهه ۳۰ که تماشاخانه های  لاله زار به وضعیت اسفباری گرفتار شدند، تمام فعالیت خود را در سینما متمرکز ساخت. وی دکورهای اکثر فیلم های سینمای فارسی را طراحی کرد و ساخت نخستین شهرک های سینمایی ایران از جمله پارس فیلم حاصل کارهای اوست. فعالیت های خاکدان در سینما فراتر از طراحی ساده یک دکور بود و در تمام زمینه های فعالیت کاری سینما، یاری رسان دست اندرکاران سینمای فارسی بوده است. تمام فیلم های مهم و تاریخی سینمای ایران محصول زحمات خاکدان است. ساخت شهرک سریال هزاردستان پس از انقلاب اوج توان کاری وی در این زمینه به شمار می رود. او برای فیلم کاکادو دیپلم افتخار بهترین جلوه های ویژه را از سیزدهمین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۷۳ دریافت کرد. یکی از کارهای ماندگار ولی اللّه خاکدان همکاری در ساختن شهرک سینمایی غزالی زیر نظر علی حاتمی بود.

 ویژگی های کاری

خاکدان به لحاظ برجسته ترین دکوراتور آن سال ها محسوب می شود. نخست اینکه خاکدان دکورهای واقع گرا را در حد اعلای درجه خود در صحنه‌های تئاتر ایران به اجرا گذاشت. این واقع‌گرایی در دو بعد قابل بررسی است؛ نخست اینکه شکل ظاهری کارهای او یک فضای واقعی را به بیننده، انتقال می داد. خاکدان فضاهای مختلفی را در کنار یکدیگر بر صحنه ایجاد می کرد به گونه‌ای که مجموعه آنها نشانگر یک مجموعه واحد ساختمانی می‌شد. دوم اینکه مسأله واقع‌گرایی حفظ اصالت صحت تاریخی شکل دیدگاه‌ها و لباس‌ها بود. مساله دیگر در کار خاکدان استفاده از شیوه‌های جدید در طراحی صحنه بود. از جمله این روش ها از بکارگیری دکور مورب در صحنه می توان نام برد. از ویژگی‌های دیگر خاکدان که زبانزد همگان بود، احاطه او بر تروکاژهای صحنه ای بود. او به علت شناختی که از مواد داشت و نیز آشنایی که با وسایل فنی داشت و مهمتر از همه و با خلاقیت فراوان فردی کارهای غریبی بر صحنه انجام می داده که موجب حیرت تماشاگران را فراهم می ساخت. ویژگی دیگر خاکدان این بود که او صرفا یک طراح یا یک تکنسین نبوده است، علاوه بر اینکه طراح و نقاش خوبی بود، در امور فنی هم یک مهندس تمام عیار محسوب می شد، وی شاید اولین طراحی بوده که در هر تمرین های نمایش حاضر می شده و با کارگردان به بحث و جدل می پرداخته و مانند یک دراماتورژ منابع ادبی مختلف را حول نمایش در حال تمرین گردآوری یا ترجمه می کرده است. خاکدان در شروع کار سینما در ایران مطالبی را در زمینه های مختلف مربوط به سینما مثل فیلمبرداری و کارگردانی و بازیگری ترجمه و در اختیار دست اندرکاران این کار قرار می داد. او خود یکی از دلایل موفقیت خویش را منهای علاقه و پشتکار فراوان، دانستن زبان خارجی و مطالعه و ترجمه مطالب مربوط به حرفه خود می داند. استادکاری که افراد زیردست او مجبور به اطاعت از وی بودند زیرا او تمام آن مراحل کاری را قبلا طی کرده بود و از کار عملی ابایی نداشت.  پرورش شاگردان بسیار توسط خاکدان در زمان های مختلف یاری رسان فعالیت های صحنه ای تئاتر و سینمای ایران بوده اند، بسیاری از افرادی که در جنبه های مختلفی از این کار معروف شده اند، کار خود را از شاگردی نزد خاکدان آغاز کرده اند. (۴)

سرانجام

 ولی الله خاکدان پس از سال های فعالیت در زمینه طراحی دکور در صحنه تئاتر و سینما سرانجام در شهریور ۱۳۷۵ خورشیدی چشم از جهان فروبست.

منابع:

۱. هفته نامه سینما، ش ۸۹، ۱۳۷۲، ص ۷

۲. ظهوری، پرویز: تئاتر جامعه باربد، ص ۷۱

۳. روزنامه خدنگ، ۱۳۳۸، ش ۳۳، ص۹۲

۴. محله سخن، ش، ۱۳۳۱، ص ۲۷۶