محمود حسابی از بزرگان دنیای فیزیک و بنیانگذار فیزیک دانشگاهی در ایران محسوب می شد. دغـدغه‌ اصلی‌ او رشد و توسعه آموزش علوم در کـشور بود و در راه ایـجاد بـستر لازم‌ به‌طور مستمر تلاش می‌کرد و با خدمات ارزشمند خویش مسیر دستیابی به توسعه و پیشرفت را هموار ساخت.

۱۱۹ سال پیش پسری دیده به جهان گشود که نامش را محمود گذاشتند. در آن زمان به ذهن هیچ فردی خطور نمی کرد که سال ها بعد او یکی از پایه گذاران دانشگاه تهران نخستین محل تحصیل علوم جدید در ایران بشود و جامعه مهندسی و علوم پیشرفته ایران را مدیون عزم و اراده خود کند. از آن جا که هیچ فردی به اندازه او در بنیان گذاری سازمان ها و نهادهای علمی و صنعتی کشور پیشرو نبوده به شایستگی مرد نخست ایران را از آن خود کرد. او استاد شنا کردن بر خلاف جریان رود اجتماع بود و صدالبته چاشنی این مهارت چیزی جز عشق و علاقه مفرط او به پیشرفت و توسعه همه جانبه میهن عزیزش نبود.(۱)

۲ تصویر متفاوت‌ و گاهی‌ مـتضاد از اسـتاد محمود حسابی در اذهان بسیاری از افراد جامعه  نقش بسته است. تصویر نخست بـرمبنای اظهارات فرزند او و گزارش‌های منعکس شده در برخی‌ از رسانه‌ها، شکل گرفته که در آن استاد حسابی فـیزیکدانی از تـبار نیوتن و اینشتین است و نظرات عمیق و پیچیده‌اش را تنها نخبگان بسیار خاص درک می‌کنند. نکته مهم این‌ اسـت‌ کـه جـایگاه علمی یک فرد را اظهارات چند شخص، ولو سرشناس تعیین نمی‌کند؛ بلکه معیارهایی تعیین می‌کند که در جریان‌ رشد و توسعه آن علم شکل گرفته است.

تصویر دوم ساخته افرادی است که می‌توان آنها را در سـه ‌دسـته جای دارد. دسته نخست شامل افرادی است که آشنایی نزدیک با کارهای حسابی ندارند و بـراساس گفته‌ها و شنیده‌های نادقیق و غیرمستند برخی از دانشجویان او و استفاده از شایعات‌ رایج تصویری منفی از دکتر حسابی سر هم کـرده‌اند و با زیر سؤال بردن این تصویر خودساخته با عنوان «مبارزه با بت‌سازی» سـعی کرده‌اند تا خود را در رسانه‌ها مـطرح کـنند. دسته دوم افرادی را در بر می‌گیرد که‌ از مبالغه‌ و غلوی که در مورد دکـتر حسابی صورت گرفته‌ ناراحت هستند. دسته سوم آنهایی‌ هستند که‌ این فیزیک ‌پیشه برجسته، برای آنها فردی است که اثر مهمی در فـیزیک‌ یـا تعداد قابل ملاحظه‌ای مقاله پرارجاع دارد.

زندگی‌نامه و تحصیلات رسمی

محمود حـسابی‌ در ۱۲۸۱‌ خورشیدی در تهران‌ چشم به جهان گشود. او از چـهار سـالگی به همراه خانواده به بغداد رفت‌. پس از ۲ سال اقامت در آنجا راهی‌ بیروت‌ شـد. محمود حسابی‌ جنگ‌ جهانی اول را کـه دوره‌ای سخت و همراه‌ با قحطی‌ بود در بیروت‌ تجربه کرد. کـنجکاوی بیش از حدش، او را به طرف فـیزیک کـشاند و دکتری خـود را در ۱۹۲۷ میلادی از دانـشگاه سوربن فرانسه‌ دریافت‌ کرد. حـسابی رسـاله خود را با شارل فابری از اپتیک‌پیشگان معروف فرانسه به انجام رساند. حـسابی عـلاوه بر این مدارک رسمی، گواهی‌نامه‌های مـتعددی هم به سبب گـذراندن دوره‌های‌ مختلف‌، از جمله اختر شناسی‌ و مـعدن‌ دریـافت کرد. 

حسابی‌ بـه‌ سـبب داشتن تحصیلات مهندسی در رشته‌های عمران و برق و دکتری فیزیک در عصری که تعداد افراد با تـحصیلات عـالی بسیار کم بود و به سبب جـایگاه خـانوادگی و اجتماعی مـمتاز از دوره ‌ای کـه‌ به‌ نوسازی کشور بـها داده می‌شد، همچنین به سبب انگیزه بسیار قوی‌اش برای پیشرفت ایران، در پایه‌گذاری و شکل‌دهی بسیاری از نهادهای نـوین نـقش مؤثر داشته است. ‌ دغـدغه‌ اصلی‌ او رشد و توسعه آموزش علوم به‌خصوص فـیزیک در کـشور بـود و در راه ایـجاد بـستر لازم‌ به‌طور مستمر تلاش می‌کرد. (۲)

آثار مکتوب

حسابی زمانی کار عملی و تجربه علمی‌ را در ایران شروع کرد که فرهنگ ارباب و رعیتی به‌ شدت‌ حاکم بـود. هنگامی‌که دکتر حسابی دانـشجویان دانـشکده فنی را واداشت تا در کارگاه تراشکاری و سوهان کاری کنند در روزنامه‌ها به‌ نقل از نمایندگان مجلس نوشتند: «این از فرهنگ برگشته کیست که‌ آقازاده‌ها را به کار یدی وا می‌دارد!؟»

در چنین فضایی پروفسور حسابی در دانشکده‌های‌ فنی‌ و علوم‌، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مختلف راه انداخت و بـا تلاشی پیـگیر آنها را تجهیز کرد، کاردان و کارگر فنی‌ پرورش داد و آزمایشگاه‌ها را برای استفاده دانشجویان آماده ساخت. حسابی تجربه کار ماهری بود و از هیچ دستگاهی هرچند پیچیده هراس نداشت. با استفاده از کاتالوگ‌ و رسم‌ نقشه‌، نحوه کار دستگاه را در می‌یافت و بعد از اشراف به دستگاه به تعمیر و تعدیل آن‌ می‌پرداخت‌.(۳)

تنوع کتاب‌ها و درسنامه‌ها نشان‌ می‌دهد که استاد بر بخش‌ وسیعی از مباحث فیزیک احاطه داشته است. باتوجه به حـجم قـابل مـلاحظه این نوشته‌های علمی و در نظر گرفتن زحمات زیاد وی در آزمایشگاه‌ها و کـارگاه‌ها، هـمچنین با عنایت به حجم قابل ملاحظه کارهایش در زمینه واژه‌گزینی و بـالاخره بـا توجه بـه انواع مشغله‌های مدیریتی، آموزشی و شرکت در جلسات و کنفرانس‌ها در داخل و خارج‌ کشور، پرکاری حـسابی حـیرت‌آور است.

آثار در زمـینه واژه‌گزینی‌ و زبان‌ فارسی‌

حجم کارهای پروفسور حسابی‌ در زمینه واژه‌گزینی قابل توجه است. بررسی تاریخی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ واژه‌گزینی‌ از ۱۳۰۴ خورشیدی در ارتـش شـروع شـده‌ است‌. حسابی و شاگردانش از ۱۳۰۹ مشغول به این کار شدند و در ‌ ۱۳۱۳‌ خورشیدی به پیشنهاد محمد علی فروغی، واژه‌گزینی‌ بـه ‌ ‌عـهده فرهنگستان گذاشته‌ شد. دکتر حسابی از همان ابتدا به‌ عضویت فرهنگستان درآمد. حـسابی مـعتقد بـود که واژه‌گزینی باید طبق قاعده انجام‌ بگیرد و نه سلیقه و  باتوجه به‌ این‌ که ریشه‌های واژه‌های فارسی‌، آلمانی‌ و انگلیسی یکی است و زبانشناسان غـربی به‌خصوص زبان‌شناسان آلمانی مـیان ریـشه‌ها، پیشوندها و پسوندهای آلمانی و سانسکریت‌ از یک طرف ارتباط یک‌به‌یک برقرار کرده‌اند و از طرف دیگر در مقابل‌ ریشه‌ها، پیشوندها و پسوندهای لاتینی‌ معادل‌گذاری کرده‌اند. دکتر حسابی اعتقاد داشت، ابتدا واژه فرنگی اعم از لاتینی یا انگلیسی یا آلمـانی‌ باید تجزیه شود و پیشوند، پسوند و ریشه به‌ متناظرهای‌ آنها در زبان سانسکریت‌ ارتباط‌ داده شود. بعد از زبان سانسکریت، به زبان پهلوی و پهلوی میانه و سپس با اعمال تحولات آوایی‌ شناخته‌ شده‌ به واژه فـارسی امـروزی تبدیل شود. در چنین‌ روش‌ واژه‌گزینی‌ ارتباط‌ یک‌به‌یک‌ میان واژه‌های غربی و فارسی برقرار می‌ماند.(۴)

تحقیقات اسناد

هدف اصلی پروفسور حـسابی از ایـجاد دوره فیزیک دانشگاهی، باتوجه به وضع اجتماعی و فرهنگی آن زمان، تربیت دبـیر فیزیک برای‌ دوره‌ متوسطه و ترویج فرهنگ علمی در جامعه بوده است. انجام تحقیقات در فیزیک زیربناهای دیگری طلب می‌کند که فـراهم آوردن آنـها در آن شـرایط امکان‌پذیر به نظر نمی‌آمد. دسترسی آسان به‌ کتاب‌ و مجله وجود آزمـایشگاه‌های مـجهز به افراد فنی ماهر، ارتباط و همکاری مستمر با دانشگاه‌های سایر کشورها، امکان مشارکت آسان دانشجو و عـضو هـیأت عـلمی در کنفرانس‌های داخلی و خارجی از ضرورت‌های ابتدایی برای‌ تشکیل‌ هسته‌ای‌ تحقیقاتی است.

امروزه وجـود رایـانه‌های شـخصی و ارتباط اینترنتی بسیاری از دشواری‌ها را کاهش داده است. با این ‌ملاحظات‌ توقع تحقیق در آن زمان کاملا غـیرواقعی اسـت. بـهترین گواه این ادعا تعداد بسیار محدود کارهای تحقیقاتی در تمام رشته‌ها تا ۱۳۴۰ خورشیدی است امـا بـاز هم در چنان بستری‌ حسابی از تحقیق غافل نبوده و همواره برای بسترسازی آن تلاش کـرده اسـت‌ و در فـرصت‌های ایجاد شده‌ به‌ کار تحقیق پرداخته است. یکی از کارهای تحقیقی جالب و پراهمیتی کـه دکـتر حـسابی در انجام آن سهم عمده داشته، اندازه‌گیری فاصله پرده‌های گـام موسیقی‌ ایرانی‌ بوده‌ است.(۵)

مـنابع:

۱. بـایگانی اعضای هیات علمی دانشگاه‌ تهران‌.

۲-محمود حـسابی‌، «خـاطرات‌ جـوانی‌ پیران قوم»، اطلاعات جوانان، شماره ۴۳، پانزدهم مـهرماه ۱۳۳۸.

۳-اسـتاد محمود حسابی،«رهگشای فیزیک نوین ایران»، کیهان فرهنگی،سال چهارم، شماره ۷، مهرماه ۱۳۶۶.

۴-«در حـضور اسـتاد»، مجلۀ‌ فیزیک، جلد ۵، شماره ۲ و ۳ تـابستان و پایـیز ۱۳۶۶.

۵-احمد شـریعتی، «اسـطورۀ حـسابی»، مجلۀ فیزیک، سال بیست و پنجم شـماره ۳ و ۴، پایـیز و زمستان ۱۳۸۶.