اسماعیل‌ فصیح از پرکارترین داستان نویسان برجسته به شمار می‌رفت که نام خود را در ردیف داستان‌نویسان معاصر ایرانی جای داده است، به طوری که دیدگاه‌های مرتبط با روان شخصیت‌ها در امتداد رمان‌های او متبلور است.

نویسندگان هنوز نتوانسته‌اند، ادبیاتی بیافرینند که هم توانایی رسوخ در ادبیات عامه را داشته باشد و هم از سستی دور باشد. هر چند کمتر نویسنده ای در جهان موفق به جمع این ۲عامل در داستان هایش شده است. اسماعیل فصیح در میان نویسندگان، تنها فردی‌ بود که در چند اثر، موفق شد تا به این مهم نزدیک شود. فصیح نویسنده‌ای به تمام معنا حرفه‌ای به شمار می رفت و با داستان‌هایی‌ به سیاق رمان‌های مشهور سده نوزدهم به خصوص در روایت و نقل داستان های پرحادثه و جذاب، صاحب دستی توانا داشت.

او یکی از پرکارترین نویسندگان فارسی بود که به دنبال نویسندگانی‌ چون‌ بزرگ‌ علوی، جلال آل احمد، به آذین، گلستان و امثال آنها روی به این هنر آورده است. او در دوره زندگانی ۷۵ ساله خود در ایران، آمریکا و فرانسه، با نوشتن‌ رمان های شراب خام، دل کور، اسیر زمان، داستان جاوید، ثریا در اغما، درد سیاوش و ده ها رمان دیگر و نیز با ترجمه برخی منابع در حوزه روان شناسی، نام خود را در ردیف‌ داستان نویسان معاصر ایرانی جای داد. به طوری که دیدگاه های مرتبط با روان شخصیت ها در امتداد رمان های او متبلور است .

اسماعیل فصیح رمان‌نویس و مترجم ایرانی در دوم اسفند ۱۳۱۳ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. او از همان کودکی به ادبیات و قصه‌خوانی علاقه داشت و در یکی از گفت وگوهایش گفته بود که «یکی از خواهرهایم کتاب کرایه می‌کرد، لیلی و مجنون نظامی و میشل زواگو و یا هرچه گیر می‌آمد برایم بلندبلند می‌خواند...». دوران ابتدایی فصیح تا پایان کشیده شدن جنگ جهانی دوم در ایران تمام شد. پایان دوره متوسطه او مصادف با اوج آشوب‌های انقلاب ملی دکتر مصدق بود و بعد از چند سال کار و تدریس با پس‌اندازی که داشت و پولی که از پدرش به او رسیده بود، از طریق ترکیه به پاریس و بعد به آمریکا رفت. فصیح ابتدا در کالج ایالتی مانتانا مدرک شیمی گرفت و بعد به سانفرانسیسکو نقل مکان کرد. بعد از یک سال کار دوباره به مانتانا برگشت. در دانشگاه مانتانا میزولا مدرک ادبیات انگلیسی گرفت. فصیح دوره‌ کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه میشیگان گذراند اما تراژدی عشق یعنی مرگ همسر به همراه کودکش باعث شد تا تجربیات تلخ و ناگواری برای او رقم بخورد. به همین دلیل او تحصیلات خود را در این مقطع نیمه‌کاره رها کرد و به تهران برگشت.(۱)

آغاز نوشتن اسماعیل فصیح

آشنایی با بزرگان اهل قلم همچون صادق چوبک، نجف دریابندری، مهشید امیرشاهی و غلامحسین ساعدی در زندگی فصیح نقش پررنگی داشت. شراب خام، نخستین اثر فصیح است که در ۱۳۴۶ خورشیدی آن را نوشت و پیش‌نویس آن را برای نجف دریابندری آورد. دریابندری از داستان و قلم فصیح از همان ابتدا متوجه نوید ظهور یک نویسنده در ادبیات ایران شده بود. او دومین اثر خود را با عنوان «خاک آشنا» در ۲۵ سالگی در آمریکا نوشت و بعد از اینکه به ایران بازگشت در دانشکده نفت آبادان مشغول تدریس شد.

بررسی سبک‌ شناسی‌ داستان های فصیح

فصیح در پردازش‌ تک‌ تک داستان هایش نگرشی ایدئولوژیک دارد و بدیهی است که تجسم هنری، توأم با اصول‌ ایدئولوژیکی‌ است؛ زیرا در این رویکرد، ایدئولوژی است که خط مشی فرهنگ را تعیین می کند. فصیح برای پردازش آثار داستانیش عموما موضوع هایی همچون نقش‌ و تأثیر نفت، انقلاب اسلامی در ایران، جنگ ایران و عراق و... را دستمایه کار خود قرار می داد.

جامعه ای که فصیح در «اسیر زمان» در اندیشه‌ انعکاس آن است، محیطی با داشتن‌ منابع‌ غنی‌ فرهنگی، تـمدن دیرین، صنایع دسـتی، نفت‌ و... است و عامل اساسی حاکمیت گرسنگی، ناامنی و دلهره و ترس عمومی در چنین‌ محیطی‌، نیز اقلیتی هستند که به پشتوانه قدرت های غربی و با زور اسلحه بر مردم حکمرانی‌ می کنند. جهت حرکت قلم اسماعیل فصیح را ایدئولوژی تصویر واقعی جامعه ایرانی در برهه‌ ای از زمان، تبیین افکار و رفتارهای‌ ددمنشانه، ظالمانه و فاسد عوامل‌ ساواک‌، مظلومیت عمومی آحاد جامعه، تصویر فقر، اختلاف فـاحش طـبقاتی و... شـکل می دهد. فصیح تمایل مفرطی به تأویل و تفسیر وقایع‌ تلخ‌ جـامعه داشت.(۲)

 تفسیر روشن مفهوم عشق

عشق در داستان های اسماعیل فصیح مقوله ای به شمار می رود که به سبک دلکشی به تصویر کشیده شده است.

همه نـوشته های فصیح حتی داستان های کوتاهش به هم پیوسته اند و رمانی طولانی را تشکیل داده اند که در آن، نیم سده زندگی شهری مورد بررسی‌ قرار گرفته است.

از خصیصه های بارز داستان های فصیح، واقعگرایی نوشته های او است. وی همچنان که در «گردابی‌ چـنین‌ هـایل» می گوید: «واقعیت ها بسیار مهمتر از آرزوها و خواسته های مردم است» رنگ و بوی رئالیسم به خصوص شکل اجتماعی آن، در تمام آثار او مشهود است که تطابق موضوعات و اتفاقات و به خصوص تاریخ و زمان وقایع داستان های نویسنده با وقایع‌ زندگانی‌ شخصی او، محکم ترین دلیل بر این ادعا محسوب می شود.

فصیح رمان پردازی واقعگراست. او پرداختن‌ به ناسازگاری های موجود در جامعه و تضادهای اجتماعی را در این راه برمی گزیند. تقابل‌ و تضاد در بیشتر داستان های فصیح، عنصری است که در میان رگه های اصلی‌ موضوعات‌ آثار او، مدام خودنمایی می کند که در این میان تقابل شخصیت های نماینده۲  قشر مرفه و ظالم‌ با طبقه ‌ضعیف و پایین جامعه از همه رایج تر می نماید.(۳)

سیاست و قدرت

در بـررسی های سبک شناسی محتوایی آثار فصیح چنین بـرمی آید که نـیروی حاکم جامعه‌ و عوامل‌ آن، موجب زایش دست کم ۲ بحث اساسی در مقوله محتوای موضوعات داستان های او می گردد که مباحث سیاسی یکی از این مـقوله ها محسوب می شود و انعکاس دخالت های دولت های غربی‌ در مسایل داخلی ایران نمونه آن است. از شیوه های نثر فصیح، تلاش برای‌ بیان‌ نقش محیط پیرامون بر آدمیان است. اساسا «تأثیر محیط و جغرافیا بر زبان و سبک نویسندگان، امری بدیهی‌ است‌ اما تعیین میزان این اثرگذاری و تأثیرپذیری نیاز به مطالعه و بررسی دقیق دارد.(۴)

معرفی انواع کتاب ها در داستان

از شیوه های داستان نویسی فصیح این است که در لابه لای داستان خود به مـعرفی کتاب هایی از دیگران نیز می پردازد. او با این کار، خواننده را مدام به طرف کتابخوانی و مطالعه در وقت های خالی شبانه روزش سوق می دهد و این تشویق مثبتی است که‌ می تواند برای هر مخاطبی‌ مثمر ثمر باشد. برخی آثار ادبی ارزشمند دنیا در طول این رمان، معرفی شده و گاهی هم خلاصه ای از موضوعات و مضامین آنها پیش روی‌ خواننده‌ نهاده می شود.

از سبک های داستان پردازی اسماعیل فصیح در عموم آثارش این است که آشکار یا پنهان به برخی وقایع و اسامی شخصیت های تاریخی و ادبی جامعه‌ ایران‌ و حتی جهان بـرمی خوریم کـه فصیح بدین وسیله به مضمون آفرینی پرداخته و از آداب و رسوم، فرهنگ، دردها و آرمان ها سخن می گوید.(۵)  

 بررسی زبانی داستان های فصیح

استفاده از ۲ فرم محاوره و معیار زبان‌ در تمام‌ آثار داستانی فصیح کاربرد دارد. به خصوص، او در تمام دیالوگ ها و عبارت ها که از شخصیت ها در لابه‌لای سطور داستان مـی آورد با حفظ همان صورت محاوره زبان عمل می کند.

یکی دیگر از سبک های فـصیح این اسـت که در رمان هایش به طور مفصل به نقد تاریخی؛ ریشه شناسی و معنی کردن برخی واژگان می پردازد.

با مروری‌ بر متن‌ داستان های اسماعیل فـصیح می توان گفت که بسامد بالای صنایع معنوی‌ نسبت به صنایع لفظی در رمان های او، نشان دهنده توجه شاعر به ذهن و درون است و به دنبال معناست، نه‌ ظاهر داسـتان .

در بیشتر داستان های فصیح از شـعر، شاعری و نویسندگی سخن به میان می آید که برای نمونه در رمان «در انتظار» شاهد کاربرد شعرهای پروین‌ اعتصامی‌، حافظ و... هستیم به طوری که دست کم ٢٥ درصد از تمام سطور همین اثر را «شعر» تشکیل می دهد. فصیح نزدیک  به ۳۰ اثر داستانی نوشته که شمار زیادی از آنها واقعگرایانه است.

فصیح‌ در میان همه مباحث و مـضامین خود عشق را عنصری محبوب، جاری و همیشه حاضر می داند. او چـنین مباحثی‌ را با سبک های خاص خود از جمله کاربرد مداوم واژگان‌ لاتین، تکرار محسوس برخی کلمات و اصطلاحات، با تـلمیح ‌بـه انواع ضرب المثل ها، با زیور صور خیال و با تضمین شعرهای شاعران‌ مشهور، گاه‌ بـا زبان معیار و گاه به شکل محاوره به قلم می آورد و کتاب و کتابخوانی را مهمترین چاره برای خلاص بشریت می داند. در سبک شناسی زبانی‌ فصیح‌، استفاده مساوی از زبان معیار و زبـان محاوره، کاربرد برخی واژه های و اصطلاحات‌ تکراری‌ بسامد بسیار زیادی دارد. همچنین بسامد پرداختن به لغت شناسی و کاربرد واژه های لاتین زیاد است و انشای‌ کاریکاتوری‌ و قالب طنز به همراه استفاده برخی صورت های زبانی بدیع نیز کمابیش خودنمایی‌ می کند.(۶)

سرانجام 

آثار فصیح همیشه مورد استقبال مردم و به ویژه جوانان قرار گرفته است. او تا پایان عمر خود در تهران ماند و به نویسندگی پرداخت و سرانجام در تیر   ۱۳۸۸ خورشیدی به دلیل بیماری چشم از جهان فروبست.

منابع:

‌ ١- اسیر زمان، فصیح، اسماعیل، ١٣٨٨، چاپ نهم، تهران، نشر آسیم.

٢- بازتاب اجتماع‌ و رئالیسم‌ سوسیالیستی‌ در سـال های ابـری، اثر علی اشرف درویشیان، کوچکیان، طاهره، قربانی، خاور، ١٣٨٩، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم‌ انسانی‌ دانشگاه تبریز، دوره ٥٣، شماره ٢٢٠، صص ٨٥ تا ١٠٥.

٣- بررسی نهضت‌ رئالیسم‌ در داستان های کوتاه فارسی و اردو، کیومرثی، محمد، ١٣٨٩، مجلۀ پژوهش ادبیات مـعاصر جـهان، سال ١٥، شماره ٥٩‌، صص‌ ٧٥ تا ٨٦.

٤- خاک آشنا، فصیح، اسماعیل، ١٣٧٠، چاپ دوم، تهران، نشر مروی‌.

٥- داستان نویسان معاصر ایران، قاسم زاده، محمد، ١٣٨٣، چاپ اول، تهران، نشر هیرمند.

٦- درآمدی بر داستان نویسی‌ و روایت‌ شناسی، بی‌نیاز، فـتح الله، ١٣٩٢، چـاپ سـوم، تهران، انتشارات افراز.