میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله سیاستمدار، اندیشمند، نویسنده‌ و روزنامه‌نویس دوره‌ قاجاریه محسوب می‌شد که شالوده اندیشه و عمل معاصر را در کنار نخستین منورالفکران ایران بنیان نهاد و در روشنگری زمانه خود تاثیرگذار زیادی گذاشت.

ریشه شکل‌گیری جریان روشنفکری در ایران به دوران اصلاحات عباس‌میرزا و قائم مقام فراهانی بازمی‌گردد. در آن زمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار با شکست در مقابل نیروهای روسی  و مشاهده تجهیزات مدرن نظامی آن‌ها، بیش از پیش به انحطاط و عقب‌ماندگی ایران نسبت به غرب پی برد. به همین دلیل شرایطی فراهم کرد تا گروهی از جوانان ایرانی که غالباً از طبقۀ اشراف و خاندان‌های ممتاز قاجار بودند، برای آموزش در مدارس مدرن به اروپا بروند. به همین دلیل پس از مدتی، قشر نو ظهوری در جامعۀ ایران به وجود آمد که علاوه بر تکنولوژی‌های جدید و دانش علمی، طرز تفکر جدیدی را با خود به همراه آورده بودند.

این افراد مفاهیمی همچون حکومت مشروطه، آزادی، قانون و پارلمان را به درون جامعه ایرانی وارد کردند و برای مدت‌ها تلاش می‌کردند تا در مقاله‌ها و کتاب‌های خود، ویژگی‌های مثبت این اندیشه‌ها را برای ایرانیان شرح دهند چرا که از مدت‌ها قبل به این نتیجه رسیده بودند که ریشه تمام پیشرفت‌های غرب در محدود کردن قدرت استبدادی حکومت‌هایشان بوده است. یکی از آن روشنفکران میرزا ملکم خان بود؛ شخصیتی که به عنوان یکی از نخستین گروه تحصیل‌کردگان ایرانی جزئی از ساختار حکومت قاجار بود و تلاش می‌کرد تا مفهوم قانون را در ایران رسمیت ببخشد.  

زندگی و تحصیل

میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله در  ۱۲۴۹ هجری در خانواده‌ای متوسط در جلفای اصفهان متولد شد. پدرش میرزا یعقوب از ارمنیان جلفا بود. میرزایعقوب که خود را از خویشاوندان «ژان‌ژاک روسو» فیلسوف سیاسی و پرآوازه فرانسوی می‌دانست به دین اسلام گرویده بود.

میرزایعقوب فرزند خود ملکم را در ۱۰ سالگی راهی پاریس کرد تا در آنجا به تحصیل علم بپردازد. ملکم پس از هفت سال اقامت در فرنگ به ایران بازگشت و به‌عنوان مترجم در وزارت امورخارجه مشغول به‌کار شد. افزون بر کار ترجمه، در دارالفنون به تدریس هندسه، لگاریتم و جغرافیا پرداخت.

فعالیت سیاسی

میرزاملکم‌خان یک بار در طول دوران حیاتش، مورد خشم ناصرالدین شاه قرار گرفت و دستگیر و به عراق تبعید شد اما با پادرمیانی میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) مورد عفو قرار گرفت و سفیر ایران در مصر شد. پس از انتصاب میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) به منصب وزیر امورخارجه و سپس صدارت اعظمی، ملکم‌خان نخست به عنوان مشاور وی و سپس به عنوان سفیر ایران در انگلیس منصوب شد. گفته شده که در دوران سفارت در انگلیس، میزرا ملکم‌خان به دلیل دریافت ۴۰ هزار لیره رشوه به تهران احضار شد که از آمدن امتناع کرد و این بار نیز با پادرمیانی دوستانش به مدت پنج سال دیگر مسوولیت خود را حفظ کرد. پس از مرگ ناصرالدین شاه و در دوران مظفرالدین شاه، میرزا ملکم خان به عنوان سفیر به رم فرستاده شد و تا پایان عمر در این عنوان باقی‌ماند.

آثار و تالیفات 

میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، شخصیتی پیچیده و بحث‌برانگیز دارد که با ورود به عرصه سیاست دست به خلق آثاری زد که برای تاریخ اندیشه سیاسی مهم به حساب می‌آیند که از جمله آنها می توان به «کتابچه غیبی، دفتر تنظیمات، رفیق و وزیر، دستگاه دیوان، اصول ترقی، انتظام لشکر و مجلس تنظیمات، دفتر قانون، نوم و یقظه، منافع آزادی، کلمات متخیله، حریت، اشتهارنامه اولیای آدمیت، راجع به استقراض خارجی، ندای عدالت، دوره روزنامه قانون، نامه‌ها» اشاره کرد.

روزنامه قانون

گرچه رفتار ملکم در جریان امتیاز لاتاری وجهه‌ روشنفکریش را لکه‌دار کرده بود اما او دست به‌کاری زد که تا حدی آبروی رفته را بازسازی کرد. آن کار راه‌اندازی و انتشار «روزنامه‌ قانون» بود. گرچه این روزنامه به ‌قصد مبارزه با شاه و صدراعظم بود اما در اثنای کار، کاربرد دیگری پیدا کرد. آن کاربرد عبارت بود از این‌که روزنامه برای مردمی که سالیان دراز از استبداد قاجار و تباهی‌های آن به ستوه آمده بودند، پژواک آرزوهایشان بود.  او با انتشار روزنامه قانون بخش تازه‌ای از زندگی خود را آغاز کرد، دوره‌ای که به اصلاح برخی رویکردهای وی در حوزه اندیشه سیاسی منتهی شد.

در نوشتن مطالب روزنامه‌ قانون افراد روشنفکر دیگری همچون سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزا آقاخان بردسیری نیز دست داشتند. ناصرالدین شاه و امین‌السلطان که از انتشار روزنامه‌ قانون در ایران به‌خشم آمده بودند، دستور دادند که به‌شدت مراقبت شود تا از ورود آن به ایران جلوگیری کنند. با وجود مراقبت‌های شدید، روزنامه قانون به‌دست خوانندگانش می‌رسید و حتی برای بعضی افراد، به‌صورت مستقیم و با نشانی خود آنها ارسال می‌شد.

۴۲ شماره روزنامه «قانون» و رسایل اجتماعی و سیاسی پرمغز ملکم که گاهی بی‌امضا و گاهی با امضای او چاپ می‌شد، اگرچه از غلط ها و اشتباه های لغوی و عیب جمله‌سازی عاری نیست اما به واسطه سادگی و نزدیکی به زبان تکلم و محاوره عمومی، به طور قطع هم در بیداری مردم تأثیرگذار بود و هم در میان ارباب مطبوعات صدر مشروطیت مقبول افتاد و مدت‌ها سرمشق آزادی‌خواهان و نویسندگان ایران شد.

اندیشه

میرزاملکم خان ناظم الدوله از جمله روشنفکرانی بود که با نگارش رساله های متعدد در زمینه های سیاسی، فرهنگی و آموزشی در بیداری اجتماعی ایرانیان سهمی به سزا داشته است. ملکم خان در زمینه علت شناسی پریشانی احوال ایرانیان و راه نجات آنان مکتوبات فراوانی دارد. یکی از جنبه های پرمحتوای افکار او، توجه به مسایل آموزشی و فرهنگی است. او در خلال رساله هایش، ترقی غرب را در ترویج علوم و باسوادی مردم می دانست و عقب ماندگی ممالک اسلام را در بی سوادی و علت بی سوادی را در مشکلات الفبا و خط جستجو می کرد.

میرزا ملکم خان پیشرو اصلاحات، نوسازی و مروج ایده‌ها و نهادهای مدرن بود. در میان رجال دوره استبداد بیش از هر فردی در آشنا کردن مردم به دستگاه تمدن جهان و منافع قانون و مزایای حکومت ملی سعی و کوشش کرد و تاثیر افکار او در روشن کردن ضمیر مردم و پیدایش مشروطیت بسیار گرانبها بود. ملکم نخستین فردی بود که بذر قانون را در ایران کاشت چنان که به میرزاملکم قانونی معروف شد.

زندگانی میرزا ملکم خان سراسر با اسرار آمیخته است. ناظم‌الاسلام کرمانی او را بیدارکننده ایران و از رهبران نهضت آزادی می‌نامد و درباره او می‌گوید: «مقام پرنس ملک خان در ایران همان مقام ولتر و ژان ژاک روسو و ویکتور هوگو است در ملت فراسنه.» و ظل‌السطان ملکم را که معلم زبان فرانسه‌اش بوده، «فیلسوف و معلم اول و مثل ارسطاطالیس و افلاطون آن روز و بلکه از آن‌ها برتر» می‌شمارد.

مستر ویلفرید بلنت که در ژوئن ۱۸۸۰ میلادی برابر با ۱۲۹۷ هجری ملکم را دیدار کرده، او را از آگاه‌ترین مردان شرق می‌خواند که در ایران سی‌هزار نفر به او ایمان دارند اما افرادی هم از جمله آقا ابراهیم بدایع‌نگار وی را از «لطیفه دانش و ادب» بی‌نصیب می‌داند و مخبرالسلطنه هدایت عقیده دارد که «آن چه ملکم می‌نوشت به عبارت دیگر در گلستان و بوستان هست» اما می‌دانیم که ملکم در پاریس حکمت طبیعی آموخته و در رشته حقوق سیاسی کار کرده بود و هم در آنجا آثار فلاسفه بزرگ و پیشوایان انقلاب فرانسه را مطالعه کرد و بعد در مدت اقامت طولانی خود در لندن به مطالعه تالیفات نویسندگان و دانشمندان انگلیسی پرداخت و مخصوصاً شیفته افکار و عقاید جان استوارت میل، حکیم نامی انگلیسی بود و قطعاتی از کتاب معروف او در آزادی را به فارسی ترجمه کرد.

درگذشت

سرانجام این روشنفکر دوره قاجار، هنگامی که به عنوان وزیرمختاری ایران در رم خدمت می کرد در ۱۳۲۶ هجری در لوزان سوئیس چشم از جهان فروبست. خان ملک ساسانی و ناظم‌الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان، ۲ تعبیر متفاوت درمورد مرگ ملکم دارند؛ اولی مرگ وی را در شهر لوزان سوییس و دومی در همان رم پایتخت ایتالیا، می داند.

منابع

۱-خان ملک ساسانی، سیاستگران دوره قاجار، ج ۱.
۲-محمدرضا فشاهی، از گاتها تا مشروطیت.
۳-سیدحسن تقی زاده، زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار.
۴- یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج ۱.

۵-اسماعیل رائین، میرزا ملکم خان

۶-حجت الله اصیل، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیته ایرانی