غلامحسین بیگدلی، ادیب، خوشنویس و پژوهشگر معاصر بود. این استاد برجسته بیش از ۲۰ عنوان کتاب به زبان های فارسی، ترکی و روسی نگاشته و در سمپوزیوم ها و کنفرانس ها درباره ادبیات ایران سخنرانی کرده و همچنین اشعار بسیاری به زبان فارسی و ترکی سروده است.  

خانواده او از قوم ایل بیگدلی بودند که در دربار صفوی در مناصب نظامی خدمت می کردند. او در دبستان، دبیرستان و دانشکده نظام تحصیل کرد. در سال ۱۳۲۰ از دانشکده نظام فارغ التحصیل و به خدمت در لشکر دوم ارتش مشغول شد. مدتی به عنوان محافظ اشرف پهلوی انتخاب شد. این دوره، امکان آشنایی او با مفاسد اخلاقی این خانواده را فراهم کرد. نامش غلامحسین بیگدلی بود، مردی که به اقتضای شرایط زندگی، از سویی با فقر شدید فرهنگی و مالی روستاییان ایران و از سوی دیگر با ظلم و ستمی که درباریان نسبت به آنها روا می داشتند، آشنا بود و با توجه به فساد شدید دربار، در ۱۳۲۱ به حزب توده گرایش پیدا کرد.

پس از قیام افسران خراسان در ۱۳۲۴ به جرم عضویت در حزب توده دستگیر و به زندان شیراز و کرمان منتقل شد. پس از آزادی از زندان در  ۱۳۲۵ همراه سایر افسران حزب توده و افراد خانواده اش به روسیه شوروی گریخت. در آنجا با شرایط دشوار معیشتی و نیز نظارت دائمی ک. گ. ب روبرو و متوجه شد که هیچ یک از شعارهای حزب تحقق نیافته است و ظلم بسیاری در آن جامعه وجود دارد. از این رو مکاتبات اعتراض آمیزی را آغاز کرد که به محکومیتش به اتهام جاسوسی منجر شد. او مورد شکنجه های بسیاری قرار گرفت و پس از ۱۰ ماه حبس در محاکمه‌ای غیابی به ۲۵ سال زندان با اعمال شاقه و ۵ سال آزادی بدون بهره گیری از حقوق اجتماعی محکوم شد. با مرگ استالین پس از هشت سال تحمل شرایط طاقت فرسا، از زندان آزاد شد و توانست در شرایط معمولی به تحصیل و زندگی بپردازد.

بیگدلی از این پس زندگی علمی خود را آغاز کرد. او در مدت اقامت در باکو در رشته زبان شناسی تحصیل و در ۱۹۶۹ میلادی مدرک دکتری علوم در این رشته را دریافت کرد. وی ۲۰ عنوان کتاب به زبان های فارسی، ترکی و روسی نگاشته و در سمپوزیوم ها و کنفرانس ها در مورد ادبیات ایران سخنرانی کرده و همچنین اشعار بسیاری به زبان فارسی و ترکی سروده که مجموعه اشعار او در ۱۳۸۱ خورشیدی در دیوان بیگدلی چاپ شده است.

از کاخ های شاه تا زندان های سیبری

تاریخ شفاهی یکی از مهم‌ترین منابع مطالعات تاریخ معاصر است. این تاریخ دربردارنده خاطراتی است که در ذهن و یاد شاهدان و حاضران رخدادهای مهم اجتماعی بر جای مانده است و مراکز اسنادی بنا بر وظیفه مهم ثبت و ضبط این خاطرات، هر یک به گونه‌ای به گردآوری بخشی از تاریخ شفاهی همت می‌گمارند.

معاونت اسناد ملی سازمان اسناد کتابخانه ملی نیز در راستای وظیفه فراهم‌آوری اسناد ملی، درگفت‌وگو با افرادی که نقش یا حضوری مؤثر در یک یا چند عرصه اجتماعی داشته‌اند، خاطرات آنها را به عنوان بخش مهمی از تاریخ ثبت و ضبط می‌کند و با موافقت مصاحبه‌شوندگان آنها را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد. کتاب خاطرات پروفسور غلامحسین بیگدلی از دوران کودکی و فراز و نشیب‌های زندگی وی از خدمت در دربار پهلوی تا فعالیت در حزب توده، فرار به اتحاد جماهیر شوروی، اسارت در زندان‌های استالینی، آزادی از زندان، تحصیل در باکو تا درجه فوق‌دکتری و در نهایت بازگشت به ایران را دربرمی‌گیرد.

در بخش اول کتاب، تاریخچه‌ای از ایل بیگدلی‌ شاملو آمده است. این ایل از آسیای مرکزی به ایران‌ کوچیده و یک هزار سال است که ایرانی شده‌اند و از عوامل مؤثر در تأسیس حکومت صفویه و کمک به‌ بقای حکومت صفوی بوده اند. وقتی رضاخان وارد فوج قزاق شد با پدربزرگ‌ غلامحسین  که از درجه‌داران فوج قزاق بود، آشنا شد و این آشنایی تا به حکومت‌رسیدن پهلوی‌ها در ایران ادامه یافت و عموی غلامحسین، اسلحه‌دارباشی‌ و از ملازمان رضا شاه گردید. بدین وسیله غلامحسین‌ به دبستان نظام که مخصوص طبقات بالای جامعه و اشراف بود، راه یافت.

پس از دستگیری او و چندتن دیگر، نخست‌ دستور تیرباران این افسران داده شد اما با وساطت‌ و نفوذ خانواده‌های آنها در دربار، از تیرباران رهایی یافتند. غلامحسین بیگدلی همراه با دیگر افسران توده‌ای به کرمان تبعید و در آنجا زندانی‌ شد. البته به توصیه نزدیکانش، رفتار زندانبانان با آنها خوب بود و حتی حقوق و مزایا دریافت می‌کردند.

غلامحسین بیگدلی در این کتاب بیان کرده که‌ نظام کمونیستی، در صدد تحلیل بردن فرهنگ ملیت‌های‌ مختلف در شوروی به نفع فرهنگ روسی بود. بیگدلی که از فرار به شوروی پشیمان‌ بود، بارها تصمیم گرفت به ایران بازگردد  اما ترس از رژیم پهلوی مانع این بازگشت می‌شده است. سرانجام‌ با پیروزی انقلاب اسلامی، تقاضای بازگشت‌ به ایران کرد که با موافقت کریم سنجابی، وزیرامور خارجه وقت ایران در ۱۷ مرداد ۱۳۵۸ خورشیدی همراه با خانواده‌اش‌ به ایران بازگشت و به مدت ۲ سال در دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه تهران و ابوریحان تدریس کرد.

او همچنین همکاری با مجله وارلیق را از سر گرفت و به عضویت هیأت تحریریه وارلیق درآمد. پروفسور بیگدلی افزون بر تحقیق و تالیف درباره ادبیات فارسی در شناساندن ادبیات جمهوری آذربایجان در ایران نیز وقت صرف کرد و در زندگی پرثمرش بیش از ۴۰۰ مقاله و صد کتاب منتشر کرد.

چهره اسکندر در «شاهنامه فردوسی و «اسکندرنامه» نظامی

هدف بیگدلی از نگارش این اثر و تحلیل این ۲ مثنوی نمایش چهره اسکندر در این آثار بزرگ، یعنی «شاهنامه» فردوسی و «اسکندرنامه» نظامی است. در شاهنامه و اسکندرنامه مسایل و مطالب مشترک و متقارن یا متباین و مختلف کم نیست. همین مسایل سبب شده تا شماری از پژوهندگان متعصب و یکسونگر مطالب را از یاد ببرند؛ گروهی نظامی گنجوی را بالاتر از فردوسی دانسته و با این قضاوت غیرعادلانه و غیرعلمی خطای بزرگی را مرتکب شده‌اند. همچنان که برخی فردوسی را مهم‌تر از نظامی می‌دانند، بدون اینکه به طبیعت و نوع کار این ۲ شاعر توجه داشته باشند.

برای تبیین این مطلب در این کتاب اینگونه عمل شده است: نخست بر اساس متن خود این ۲کتاب، نقشه حرکت اسکندر از غرب به شرق یا بهتر گفته شود از مقدونیه به مصر و از آنجه به شرق تنظیم شده و گام‌به‌گام پیش رفته و نام  تمامی اماکن و نقاط جغرافیایی که در شاهنامه اسکندرنامه ذکر شده، جداگانه روی کاغذ آورده شده است و بدین ترتیب دو خط سیر جداگانه به دست آمده است. با توجه به اینکه خط‌السیر حقیقی ارتش‌کشی اسکندر هم در تاریخ معلوم و مشخص است، از این عمل دریافت می‌شود که مابین خط‌السیر ارتش‌کشی اسکندر در تاریخ و نقشه خط‌السیری که از اشعار و بیانات این ۲ شاعر به دست آمده چه مناسبات و چه روابط و علایقی وجود دارد.

فصل نخست این کتاب به چهره اسکندر در شاهنامه، پرداخته است. شاهنامه فردوسی؛ شاهنامه و اسکندرنامه؛ فردوسی و تاریخ؛ مسأله سخن، دانش، خرد و ...؛ برخورد فردوسی با دارا و اسکندر؛ فردوسی و درس عبرت‌دادن به جهانگیران؛ فردوسی و زن؛ مساله میهن‌پرستی؛ طرز رفتار با اسرای کشورهای مغلوب و ... فردوسی و غارت و تاراج اسکندر در کشورهای مغلوب، مسأله صلح و مدارا و هم‌زیستی؛ مسأله شور و مصلحت در ارتش و شوراهای نظامی؛ مختصری درباره مسایل مشترک و متباین در شاهنامه و ... پاره‌ای مسایل متضاد در شاهنامه و اسکندرنامه؛ طب و نجوم و اخترشناسی و ریاضیات و هندسه و شطرنج؛ فردوسی و قانون‌های علمی و مرگ؛ مسأله مسیحیت و صلیب؛ فردوسی و افسانه‌های ایران ...؛ فردوسی و فلسفه از جمله موارد فصل نخست این کتاب است.

فصل دوم نیز به چهره اسکندر در اسکندرنامه می پردازد. اسکندر و شرق؛ پاره‌ای تضاد میان شاهنامه و اسکندرنامه؛ اسکندرنامه نظامی؛ نظامی و علل تألیف اسکندرنامه؛ نظامی و انسان؛ مسأله سخن، دانش، هنر و ...؛ نژاد و شخصیت پدر و مادر اسکندر؛ عدالت و سجایای پادشاه دادگستر؛ نفرت و انزجار نظامی از جنگ؛ مسأله اقتصاد؛ نظامی و درس عبرت‌دادن به جهانگیران؛ نظامی و عدالت اجتماعی خیالی؛ نظامی و زن؛ نصایح ۶گانه نظامی؛ نظامی و ادیان و مذاهب؛ مسأله میهن‌پرستی و مردم‌دوستی؛ طرز رفتار با مردم کشورهای مغلوب؛ نظامی در برخورد با غارت و ... از جمله موارد مهم این کتاب به شمار می رود.  

فرجام:

غلامحسین بیگدلی، ادیب، شاعر، خوشنویس و پژوهشگر معاصر در ۲۵ مرداد ۱۳۷۷  خورشیدی دارفانی را وداع گفت. 

منبع:

- سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

- کتاب از کاخ‌های شاه تا زندانهای سیبری - نشر سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران